موسسه صراط مبین

آنان حكمت را اين‏گونه تعريف كرده ‏اند: «الحكمةُ هي التشبّه بالإله بحسب طاقة البشريّة؛(2) حكمت يا فلسفه شبيه شدن انسان است به خداوند تا حدّ امكان». بنابراين حكمت معرفتی است كه از عالم ملكوت بر انسان نازل شده و محدود به تفكر بشری صرف نيست. مفهوم انتزاعی از تعريف حكمت و فلسفه اين است: فلسفه در برگيرنده علوم حقيقی است كه متّصل به فيض الهی است، لذا حكيم كسی است كه دارای ويژگی علمی - خدايی بوده و اعمال و آرای او همانند اعمال و آرای خداوند باشد، پس غايت فلسفه، كشف حقايق موجودات است با فيض الهی كه در وجود حكيم نهفته است و قول و عمل او مطابق با علم فلسفی بوده كه به‏ دست آورده است و اين عمل و گفتار ريشه در حقيقت دارد، زيرا فيلسوف و حكيم با علم فلسفی به آن رسيده است. هماهنگ با اين مفهوم (كشف‏حقايق و عمل براساس آن) اخوان‏ الصفا فلسفه را اين‏گونه تعريف كرده ‏اند:
الفلسفة أوّلها محبّةالعلوم، وأوسطها معرفة حقائق الموجودات بحسب الطاقة الإنسانيّة، وآخرها القول والعمل بما يوافق العلم‏(3)؛ آغاز فلسفه، محبّت علوم و ميانه آن، معرفت حقايق موجودات تا حدّ امكان انسانی و پايان آن، گفتار و كردار مطابق با دانش است.
بنابراين در نگرش آنان فلسفه به دو دسته علمی و عملی تقسيم می‏شود.(4)
در اين نگرش، هدف فلسفه پيمودن راه رستگاری و قرار گرفتن در مراتب ملائكه الهی است، زيرا ماهيت انسان به عالی‏ترين مقام هستی يعنی خداوند برمی‏گردد. همچنين غايت فلسفه كشف فضيلت‏های انسان و عمل براساس آن فضيلت‏هاست، لذا فلسفه، اشرف و افضل علوم است كه در آن عقل و وحی هر دو راه دارد و اين ويژگی جامعيّتی به فلسفه می‏دهد. از اين‏رو كليّه علوم بشری اعمّ از رياضيات، منطقيات، طبيعيات، الهيّات و تمام زير مجموعه‏های آن علوم ريشه در فلسفه دارند و هر كدام از اين علوم با ويژگی‏های خاصّ خود با فلسفه مرتبط هستند و به عبارتی فلسفه، خلاصه تمام علوم بشری است كه از طريق آن، نيازهای مادی و معنوی انسان برآورده می‏شود؛ هم تهذيب نفس حاصل می‏شود، زيرا حكمت آفرينش انسان تكامل نفسانی است و در اين راه فلسفه به او كمك می‏كند و هم شناخت به طبيعت و الهيّات و شرعيّات و سياسات به‏ وجود می‏ آيد.
بنابراين فلسفه، اشرف و افضل علوم و صنايع بشری است و مراتب حكيم و فيلسوف بعد از مرتبه نبی است‏(5) و حكما جانشينان انبيا هستند. تفاوت آن دو در اين است كه انبيا صاحب شريعتند و علم به احكام را به خود نسبت نمی‏دهند، ولی حكما و فلاسفه، علوم و احكام و دستاوردهای خويش را به اجتهاد علمی و فكری خويش نسبت می‏دهند.(6) البته فيلسوف و حكيم به حكمی خارج از حكم شريعت نمی‏رسد، زيرا با عقلی برگرفته از عقل فعّال كه فيض الهی است اجتهاد و استدلال می‏كند. به اين مفهوم، دين و فلسفه از هم جدايی ندارند: «اعلم أنّ العلوم الحكميّة والشريعة النبويّة كلاهما أمران بيّنان».(7)
تأكيد بر اين نكته لازم و ضروری است كه اخوان‏ الصفا آموزش فلسفه به ياران خويش را تا قبل از رسيدن به تهذيب نفس و طیّ مراحل اخلاقی جايز نمی‏دانستند و علّت آن را توانايی نفس و آمادگی ظرفيت عقلانی برای مباحث فلسفی می‏دانستند.
اخوان‏ الصفا تقسيم‏بندی سه گانه علوم را به قدما نسبت داده و در اين تقسيم‏بندی كلی، زير مجموعه‏های هر كدام از علوم را نيز بيان كرده ‏اند. آنان رياضيات را به چهار دسته تقسيم كرده ‏اند.(8) كه عبارتند از: 1) عدد؛ 2) هندسه؛ 3) نجوم؛ 4) موسيقی.

الف) رياضيات

1 - عدد:

در نزد اخوان‏ الصفا، معرفت «عدد» از اهميّت بالايی برخوردار است و معرفت به عدد را سبب سهولت يادگيری حكمت می‏دانستند.(9)
در علت تقدم بحث عدد بر ساير مباحث علوم در رساله اوّل اخوان‏ الصفا دو نكته را يادآور شده ‏اند:
1. پيروی از مشرب حكمای فيثاغورثی كه مبنای انديشه آنان تكيه به عدد و اهميّت آن است؛ 2.مقدّمه و مدخل بودن علم عدد برای آموزش حكمت و فلسفه كه از طريق رياضيات و عدد، آسان‏تر است. به طور خلاصه در انديشه فيثاغورثيان اصول رياضيات مبنای اصول تمام اشياست. آنان بر اين نظر بودند كه بسياری چيزها را می‏توان با عدد بيان كرد، لذا رابطه ميان دو شی‏ء مرتبط يا نظم و ترتيب تعدادی از موضوعات منظم و مرتب را می‏توان برحسب نسبت عددی بيان كرد.(10)
اخوان‏ الصفا نيز علم عدد را عنصر اصلی حكمت و مبدأ معارف و اكسير اوّل و كيميای اكبر برمی‏شمردند، از اين‏رو معرفت به رياضيات، طبيعيات و مافوق طبيعيات را در سايه آشنايی با آن علم محقق می‏دانستند: «اِنّ علم العدد هو جذر العلوم، و عنصر الحكمة، و مبدأ المعارف، واسطقس المعاني، و الأكسير الأوّل والكيمياء الأكبر».(11) مبانی اوّل شناخت، آشنايی با علم عدد است.
بر مبنای انديشه فيثاغورثی، طبيعت و تركيب اشيا به‏گونه طبيعت عدد است، لذا مبدأ معارف و علم اوّل است كه آگاهی از آنْ سبب تسهيل در فراگيری ساير علوم است و هر متعلّمی به تعليم آن نياز دارد: «فلذا صار مبدأ المعارف، و أوّل العلوم و به يسهل طريق التعلّم علی المتعلّمين، و لذلك قال الحكماء الفيثاغوريون: إنّ صور الأشياء مطابقة لصور العدد، و إنّ الأشياء كُلّها تركّبت بحسب طبيعة العدد».(12)
در مقام مقايسه جايگاه علم عدد با ساير علوم، جايگاه آن به مانند عقل درميان ساير موجودات است، لذا بر ساير علوم تقدّم دارد، همان‏گونه كه عقل برساير اشيا تقدم دارد. اساساً همان‏گونه كه صورت اشيا بالقوه در عقل وجوددارد، صورت ساير علوم نيز در علم عدد نهفته است.(13) بنابراين برگشت‏ همه علوم به عدد است، همان‏طور كه برگشت كليه موجودات به عقل است. يكی ديگر از وجوه تقدّم علم عدد بر ساير علوم اين است كه علم عدد بالقوه در كليه نفوس وجود دارد كه از طريق تأمل در قوه فكری انسان فعليّت می‏يابد.(14) در بيانی ديگر، علم عدد به عقل اوّل تشبيه شده كه مشتمل بر جميع علوم است، همان‏طور كه تمام موجودات عاقل زير مجموعه آن و عقل اوّل محيط بر موجودات عاقل است.(15)
در عقيده اخوان‏ الصفا نظام طبيعت به صورت نظم حاكم بر اعداد است و رابطه اشيا با يكديگر همانند رابطه اعداد با يكديگر است، كه از نظمی خاص و رابطه‏ای خاص برخوردار است و آن رابطه خاص در ميان اعداد به گونه نظم طبيعت حاكم بر كليه موجودات است و حتّی تعداد اقمار و افلاك و ... و رابطه حاكم بر آنها، از نوع رابطه اعداد و نسبت آنها با يكديگر می‏باشد (رساله ششم نسبت عدديه نوع رابطه اعداد را توضيح داده است). بنابراين تمام موجودات از مبدئی واحد برخوردار است و كليه اعداد نيز از واحد نشأت می‏گيرد.
2 - هندسه:
شاخه دوم رياضيات، هندسه است. مبدأ علم هندسه از نقطه است و موضوع آن شناخت مقادير و ابعاد و انواع و خواصّ انواع است.(16) اين تعريف از هندسه و موضوع آن با توجّه به كاركرد كمّی علم رياضی است، اما فراتر از اين، كاركرد عقلی برای هندسه است كه در واقع معرفت غير حسّی از طول و عرض و عمق است و آن معرفت و شناخت از طريق فكر و شناخت پيدا كردن عقلی به موضوع هندسه به‏دست می‏ آيد.
بنابراين هندسه دارای يك شناخت مادّی است و يك شناخت معنوی كه از طريق تفكّر و به‏كارگيری عقل به‏دست می‏آيد. بر اين مبنا اخوان‏ الصفا هندسه را به دو دسته عقلی و حسّی تقسيم كرده ‏اند(17): هندسه حسّی شناخت به مقادير است و ابزار آن هم ابزارهای حسی است، نظير ديدن از طريق چشم و درك از طريق لمس، و هندسه عقلی از طريق ابزار غير حسّی است. هندسه عقلی، عبارت است از شناخت معنا و مفهوم و نسبت‏ها، مثلاً در شی‏ء بزرگ، مفهومِ بزرگی، معنايی است كه از طريق عقل فهميده می‏شود. بنابراين هندسه عقلی با شناخت معنا و مفهوم سر و كار دارد و با كمك عقل و ابزارهای عقل حاصل می‏شود.
اهميّت بحث از هندسه عقلی، به سبب جايگاه و نقش رياضيات در فهم امور، به ويژه دقت در فهم معانی امور و نسبت‏های حاكم در بين اشياست، زيرا رياضيات پايه و اساس كلّيه علوم به‏ويژه علوم مربوط به معاش، از جمله معاملات، حِرَف، صنايع، و تجارت است‏(18). با بهره‏گيری از عقل در اين علوم می‏توان به ظرايف امور پی برد.
در واقع علم هندسه و در سطح عام رياضيات دارای دو بعد و دو وجهه كمّی و كيفی است، كه در هندسه كفايت به وجهه كمی جايز نيست و شناخت كيفيّات هم لازم و ضروری است. گستره هندسه حسی محدود به كارآيی فنّی و ابزاری است، ولی گستره هندسه عقلی نامحدود به اندازه عقل است كه شناخت آرمان‏ها را در پی دارد. حاصل هندسه حسی تكنيك و فن است و حاصل هندسه عقلی شناختی بنيادين از هستی است. اخوان‏ الصفا از فوايد دو نوع هندسه تعبير زيبايی دارند كه خواننده را از هرگونه تفسير و تأويل بی‏ نياز كرده است و آن اين‏كه: كسب مهارت در صنايع از طريق هندسه حسّی حاصل می‏شود و فهم كيفيت تأثير افلاك و اصوات موسيقی با نظر كردن در هندسه عقلی به دست می‏آيد.(19) فايده اوّل ناظر به نوع اوّل هندسه است كه امری مادّی و عينی است و فايده دوم ناظر به نوع دوم هندسه است كه معرفت به آن با عقل و عقلانيت در ارتباط است و نهايت عقلانيت هم نيل به معرفت الهی است كه از طريق هندسه عقلی حاصل می‏شود و بالاترين شناخت‏ه است.(20)

3 - نجوم:

شاخه سوم علوم رياضی، نجوم است و موضوع آن شناخت تركيب افلاك و بروج و عدد ستارگان است.(21) نكته مهم و قابل ذكر اين است كه همان‏گونه كه علم هندسه دو بخش كمّی و كيفی دارد، نجوم نيز تنها به مطالعه افلاك يا عدد ستارگان نمی‏پردازد، بلكه در اين علم نيز فراتر از بخش عينی، يك بخش كيفی و كاربرد كيفی وجود دارد. بحث نجوم در انديشه اخوان‏ الصفا نيز از آن جهت است كه ويژگی خاصی داشته و آن شناخت پيدا كردن به رابطه عالم كائنات يا نجوم و قوانين و اصول حاكم بر آن است.

4 - موسيقی:

موسيقی، شاخه چهارم از علوم رياضی است. رساله پنجم از رسائل‏اخوان‏ الصفا به بحث موسيقی اختصاص يافته است. در توصيف اهميّت و جايگاه موسيقی شايد همين بس باشد كه علمی از علوم رياضی است. نگرش ملاهی و غنا كه نوعاً در حال حاضر نسبت به موسيقی وجود دارد، نگرشی منفی و خارج از چارچوب اصلی موسيقی است. به‏ نظر می‏رسد كه اين نگرش به موسيقی از گذشته‏ های دور وجود داشته است، زيرا اخوان‏ الصفا در ابتدای بحث از موسيقی به اين نگرش منفی اشاره كرده و بيان نموده ‏اند كه هدف از رساله موسيقی، آموزش غنا و توجّه به لهويات نيست.(22) بنابراين برای شناخت ماهيت و اهميّت موسيقی بايد از كلام اخوان، حقيقت اين علم را پی‏جويی كرد. موسيقی از نظر اخوان‏ الصفا علمی است كه به شناخت تركيب و نسبت و كيفيت اشيايی كه دارای ذات و جوهر متفاوت هستند می‏ پردازد.
همان‏گونه كه قبلاً در بحث از تقسيمات علوم گفته شد، اخوان‏ الصفا صنايع را به دو دسته علمی و عملی تقسيم كرده ‏اند، و نيز صنايع علمی به دو دسته صنايع علمی روحانی و صنايع علمی جسمانی تقسيم می‏شود. صنايع علمی روحانی مباحث مربوط به علوم است، يعنی ماهيت علوم صنعتی روحانی است و صنايع علمی جسمانی مباحث مربوط به صنعت است، يعنی از جنس صنايع بحث می‏كند كه عمل يدی در آن دخيل است، موضوع آن اجسام طبيعيه می‏باشد و مصنوعات اين صنعت، اشكال و اجناس و امور جسمانی است.(23)
امّا موسيقی صنعتی متمايز از ساير صنايع است، زيرا در اين صنعت هم جسمانيّت و هم روحانيت دخيل است، در واقع صنعتی مركّب از جسمانيت و روحانيت‏(24) است، بنابراين مصنوعات اين صنعت، اشكال و اجناس جسمانی نيست، بلكه مصنوع آن جوهر روحانی می‏باشد كه تأثيرات الحان و نغمات در نفوس شنوندگان، مصنوع آن صنعت است كه نوع تأثيرش، روحانی است. به‏كارگيری اين صنعت، گاه موجب سرور و گاه موجب حزن و غم می‏شود؛ اين صنعت هم در اماكن عبادت به كار می‏رود و هم در ميدان جنگ و منازل و بازار؛ گاه موجب هيجان است و زمانی موجب سكون. اين آثار ضدّ و نقيض و ايجاد تغيير در نفوس و دگرگونی حالات از شكلی به شكل ديگر، به دليل ويژگی اين علم است كه ماهيتاً تركيبی است از روحانيت و جسمانيت و طبعاً تأثير آن دو نوع، روحانی و جسمانی خواهد بود.(25)
علت كاربرد و تأثير آن هم در بنی‏آدم و هم در حيوانات و با اغراض گوناگونِ ممدوح و مذموم، همين ماهيّت تركيبی آن است كه هم نفوس فاضله و هم نفوس شريره به آن تمايل دارند. امّا بهره‏گيری از موسيقی تنها برای لذّت مادی، اغراضی است دور از مبنای اصلی آن، زيرا موسيقی اصلاً و اساساً ريشه در حكمت دارد كه حكما آن‏را استخراج كرده و به مردم آموزش داده ‏اند و پيدايی آن از طريق تعليم حكماست. استخراج موسيقی از طريق حكما با علم آنان به حكمت موسيقی انجام می‏گيرد.(26) بنابراين موسيقی را می‏توان علمی دانست كه مرتبط با نواميس الهی و ناموس طبيعت است. اشتغال حضرت داود به موسيقی با آشنايی او به حكمت موسيقی است، زيرا او از ناموس طبيعت آگاهی دارد و آهنگ او آميخته با حكمت است. در اين صورت، موسيقی، آهنگ موزون طبيعت و نظام كائنات است كه در حركت افلاك و ستارگان تجلّی می‏ يابد و حكما با علم به وضع نواميس و به‏ كارگيری سنّت‏های ناموس و آشنايی به احكام نجوم و هيئت و ارتباطات حركت افلاك، موسيقی را مطابق با نغمه و الحان طبيعت و آفرينش و به تعبير اخوان‏ الصفا «استعمال مطابق با سنّت ناموس»، شكل و آهنگ می‏دهند. با اين مبانی، موسيقی صنعتی است كه برای اغراض و اعمال متفاوت به كار می‏ رود؛ استفاده از آن برای خضوع نفس و خشوع قلب، يكی از اغراض ممدوح است كه با سنّت‏های نواميس هم آهنگی دارد.
نكته‏ ای را كه بايد بر آن تأكيد كرد اين است كه چون حكما می‏توانند سعادات و نحوس را در عالم از طريق احكام نجوم و تأثيرات آن احكام بر عوالم طبيعی به دست بياورند، برای جلوگيری از شرارت‏های عارض از عالم عُلوی بر عالم سفلی، سنّت‏های نواميس الهی را به كار می‏گيرند كه نماز، روزه، دعا، خضوع و خشوع از راه‏های پيشگيری از آن شرارت‏هاست. به‏ كارگيری لحنی از الحان موسيقی به نام «مُحْزِن»(27) باعث رقّت قلوب و گريه شنوندگان و در نتيجه سبب ندامت از گناهان و پاكی ضماير می‏شود. اين لحن مُحزِن، لحنی است كه حكما برای استخراج موسيقی از آن استفاده می‏كنند. لحن ديگری به نام «مشجّع»(28) وجود دارد كه در جنگ‏ها برای تهييج و تشجيع نفوس استفاده می‏شود. يا در بيمارستان‏ها لحنی برای كاهش درد بيماران به كار می‏رود، همچنين در مصيبت‏ها و عزاداری‏ها و يا هنگام كارهای سخت و طاقت‏فرسا كه حمّال و بنّا و ملّاح و سواركاران انجام می‏دهند، لحن‏هايی مناسب به كار گرفته می‏شود و نيز ساربانان برای ايجاد نشاط در شتران و كاهش سنگينی بار آنها و چوپانان برای هدايت گاو، گوسفند و اسبان و برای اسقای آنها يا دوشيدن شير حيوانات، آهنگ‏های موزونی به‏ كار می‏برند كه باعث تأثير در نفوس می‏شود.
آنچه در موسيقی مهم است آگاهی به رمز و راز تركيب در اين صنعت است كه موجب تأثير شود و حكما از اين ويژگی برخوردارند. در اين‏جا بايد به بهره‏گيری حكيم از هندسه عقلی كه به او در فهم كيفيّت تأثير اصوات موسيقی در نفوس شنوندگان كمك می‏كند، توجّه داشته باشيم.
اخوان‏ الصفا فيثاغورث را بنيان‏گذار اصول موسيقی معرفی كرده ‏اند(29). نيكوماخُسْ و بطلميوس و اقليدس پيروان فيثاغورث در موسيقی هستند. در نظر آنان اين حكما به‏ويژه فيثاغورث اوّلين حكيمی است كه به سرّ نغمات و الحان افلاك و ستارگان پی برده است. در عقيده اخوان‏ الصفا، علّت اهتمام حكما به استخراج موسيقی اين است كه نفس جايگاه خويش را در عالم روحانی جست‏وجو می‏كند و خواهان خروج از عالم كون و فساد و زندان طبيعت است و موسيقی و الحان آن او را در رسيدن به اين هدف ياری می‏كند، از اين‏رو حكمای الهی در موسيقی از اشعاری استفاده می‏كنند كه باعث رقّت قلب و تنبيه نفس از غفلت‏ها می‏شود.(30)
ذكر اين نكته لازم است كه در انديشه اخوان‏ الصفا برای موسيقی مفهومی عام و فراگير می‏توان تصوّر كرد و آن اين‏كه «هر لحنی كه باعث تشويق نفس به عالم ارواح شود، موسيقی است»، لذا مثلاً لحن قرآن، موسيقی است و با آن مسلمانان بر سر ذوق می‏آيند و هيجان ايمانی به آنان دست می‏دهد؛ جنگاوران و رزمجويان مسلمان با تلاوت آن بر سر نشاط می‏آيند و تهييج به جنگ می‏شوند؛ در عبادتگاه‏ها با شنيدن كلام خدا نشاط نفسانی پيدا می‏كنند. اشعار و قصّه و هر چيزی كه بر آدميان تأثير بگذارد، لحنی از الحان موسيقی به‏شمار می‏ آيد.
با اين بيان و نگرش به موسيقی، شرايع انبيا با آن مخالفتی ندارد و نبايد مخالف باشد و علّت تحريم موسيقی در برخی شرايع، استفاده برخی از مردم از آن در جهت لهو و لعب و شهوات دنيايی است كه خلاف هدف مورد نظر حكما از موسيقی است‏(31) و در نتيجه خلاف سنن ناموس است.
در اهميّت طرح و بسط موسيقی از ديدگاه اخوان‏ الصفا به نكته ظريفی بايد اشاره داشت و آن اين‏كه موسيقی و تركيب و توازن و تناسب به كار رفته در آن و نيز اغراض مورد نظر در آن، امری قابل توجه است، زيرا تركيب و تناسب و روابط حاكم در موسيقی، نمادی از تركيب و مناسبات روابط بين جهان طبيعت يا جهان تحت‏القمری و جهان بالا يا جهان فوق‏الارضی است، و دقيقاً اين جهان، نمادی از آن جهان است. حتی تناسب اعضا در انسان و روابط بين‏الاعضا با مناسبات حاكم در موسيقی و اجزا و عناصر آن شباهت كامل دارد.(32) اما موسيقی يك شباهت را برجسته‏تر بيان می‏كند و آن مشابهت الحان و نغمات طبيعت با الحان و نغمات افلاك و موجودات فوق‏الارضی است و اين نكته مهمی است كه در بررسی نگرش اخوان از مباحثی مانند موسيقی بايد به آن توجّه داشت.

ب) منطقيات

استفاده از منطق قبل از سقراط ميان فلاسفه يونان معمول و متداول بوده است. سقراط برای جلوگيری از فريب مردم در نتيجه مغالطه‏ورزی‏های سوفسطاييان، در گذرگاه‏ها آنان را نصيحت می‏كرد. بعد از سقراط نوبت به افلاطون و ارسطو رسيد. ارسطو به اين نتيجه رسيد كه با گفتن، نمی‏توان مردم را از شرّ مغالطه‏ كاران رهايی داد، لذا درصدد تدوين قوانينی برآمد كه مردم به‏ وسيله آن، خود به خطای در گفتار پی برند و از شرّ مغالطه‏كاران ايمنی يابند، از اين‏رو مجموعه قوانين خود را در چند باب تنظيم كرد و مجموعه آن‏را «منطق» ناميد.

ج) طبيعيات

علوم طبيعی از ديگر تقسيمات علوم فلسفی است كه اخوان‏ الصفا آن را به هفت دسته تقسيم كرده ‏اند:(33)

1 - علم مبادی جسمانی: اين علم از هيولا، صورت، زمان، مكان و حركت بحث می‏كند. به‏طور كلی اجسام دارای جوهر و هيولای واحد می‏باشند و اختلاف آنها در صورت است و به دليل اختلاف درصورت، برخی اجسام اشرف از سايرين هستند؛ علت برتری و شرافت، ناشی از تركيب و چگونگی تركيب با عناصر اربعه است؛ كيفيّت تركيب و نسبت عناصر اربعه از عوامل اختلاف صوری اجسام می‏باشد، پس علّت اشرف بودن مربوط به ماده تركيبی و نسبت آن است، و شرافت ناشی از هيولا نيست، مثلاً طلا و نقره و مس و آهن همه دارای هيولای يكسان و اصل آنها از معدن و سنگی از سنگ‏های معدنی است، ولی دارای صورت‏های مختلف بوده و «اشرف» بودن هر كدام از ديگری ناشی از تركيب با عناصر اربعه و نسبت تركيب است. اختلاف در صورت در مورد حيوانات و نباتات نيز صادق است، يعنی اشرفيت حيوان بر نبات ناشی از نسبت تركيبی عناصر است.(34)
به‏ طور كلی اجسام جزئی اشرف و افضل بودنشان بستگی به قبول يا عدم قبول صورت كلی اجسام كلّيه دارد، يعنی اجسام جزئيه در صورتی كه از سادگی خارج شده و صورت كلّی در آنها ترسيم شود، می‏توانند به ميزان اشرفيّت و افضليّت شی‏ء كلی برسند. نفوس هم دارای جنس و جوهر واحد هستند و شكلی ساده دارند، ولی با كسب معارف، اخلاق، آرا و اعمال اختلاف پيدا می‏كنند و نفوس جزئيه با پذيرش و اكتساب علوم از ساير هم‏جنسان خويش افضل و اشرف می‏شوند، مانند نفوس انبيا كه چون از استعداد بيشتری برای پذيرش اخلاق نيكو برخوردار هستند، از ساير افراد جنس خويش برتر می‏باشند.
نتيجه اين‏كه اجسام و نفوس در هيولا واحد و در صورت مختلفند و به ميزان و نوع تركيب و چگونگی تركيب با عناصر اصلی، درجه شرافت و فضيلت نفوس و اجسام متفاوت است. اين نگرش مبنايی است برای وجود و نيز قبول تفاوت در عالم كائنات و مبنای تفاوت‏ها در اشيا و نفوس جزئی است.

2 - علم سماء و عالم: اين علم به شناخت افلاك و كواكب و كميّت تركيب افلاك و علّت دوران و حركت افلاك و اختلاف سرعت كواكب و افلاك، علّت سكون زمين در وسط فلك و نظاير آن می‏پردازد. تفاوت اين علم با نجوم در اين است كه نجوم به بحث از تأثير كواكب بر عالم سُفلی می‏پردازد، نه به كميّت وكيفيّت حركت و نظاير آن.
منظور از سماء در اين علم، افلاك است و سماوات به معنای افلاك است. افلاك نُه تاست، هفت تا از اين افلاك نُه گانه عبارتند از: فلك قمر، عطارد، زهره، شمس، مريخ، مشتری و زحل كه به ترتيب به آسمان اوّل تا هفتم معروفند، امّا آسمان يا فلك هشتم محيط بر افلاك هفت‏گانه است و موسوم به كرسی است كه بر آسمان و زمين احاطه دارد و فلك نهم، عرش نهايی است كه بر هشت فلك ديگر احاطه دارد. شكل قرار گرفتن اين افلاك به اين ترتيب است كه هر كدام نسبت به فلك پايين‏تر از خود، حالت آسمانی ديگر دارد كه محيط بر آن است و زمين كره‏ای است شامل كوه‏ها و آب‏ها و خشكی‏ها. در عقيده اخوان‏ الصفا زمين در مركز عالم و در وسط هوا قرار دارد(35) و هوا محيط بر زمين‏است، همانند سفيده تخم‏مرغ كه محتويات درونی خويش را در احاطه دارد. البتّه به ترتيب فلك قمر به مانند پوسته تخم‏مرغ، زمين و هوا را در احاطه خويش دارد و همچنين ساير افلاك يك نوع احاطه براساس سلسله مراتب به افلاك ديگر دارد. «علم سماء و عالم» به شناخت اين سلسله مراتب و چگونگی ارتباط آنها می‏پردازد. در اين علم به اهميّت نقش اجسام فلكيّه در حفظ نظام عالم و تداوم اين نظام تا هنگام دوران افلاك و نيز پايان دوران افلاك، در نتيجه پايان نظام طبيعت و وقوع قيامت كه در اثر قطع ارتباط عالم افلاك با نفس كليّه، عالم به پايان می‏رسد - تفصيل اين بحث در هستی‏شناسی خواهد آمد.

3 - علم كون و فساد: اجسام تحت القمری هفت نوع هستند. به عقيده اخوان‏ الصفا چهار نوع از آنها امّهات و كلی هستند كه عبارتند از: آتش، هوا، آب و زمين و سه قسم ديگر جزئيات محسوب می‏شوند؛ جزئيات از تركيب شدن با عناصر چهارگانه كلی به دست می‏آيند، جزئيات عبارتند از: حيوان، نبات و معادن. اجسامی كه امّهات اجسام و كلی هستند از هيولا و صورت تركيب شده ‏اند و صورت نيز به دو دسته مقدمه و متمّمه تقسيم می‏شود. هر صورت مقدمه، صورت متمّمه‏ای لازم دارد كه با وجود صورت متمّمه شی‏ء در واقع به كمال بلوغ خود رسيده است. هر كدام از عناصر چهارگانه، صورت مقوّمه ويژه‏ای دارد، اين عناصر چهارگانه با نسبت و تركيب مشخص و معيّنی تركيب می‏شود و از تركيب آنها اجسام طبيعی تحت‏ القمری به وجود می‏آيد.
علم كون و فساد درباره اجسام طبيعی تحت‏القمری، كميّت و كيفيّت نظم و نظام، اختلاف طبايع و كيفيّت تبديل بعضی از اجسام به اجسام ديگر و به وجود آمدن اشيای ديگر بحث می‏كند.(36) در اين نگرش، اجسام دائماً در حال تغيير و تبديل از صورتی به صورت ديگر هستند و علت اين تغيير، تبديل و تحوّل‏پذيری عناصر اصلی چهارگانه است، مانند آب كه گاهی تبديل به هوا و زمانی تبديل به زمين و هوا كه گاهی شكل آب و بعضاً شكل آتش را به خود می‏گيرد و در اثر اين تغيير و تحولات، معادن و نبات و حيوان به وجود می‏آيد، يعنی اينها حاصل امتزاج عناصر چهارگانه هستند، لذا تغيير و تحوّل در آنها نيز قابل تصوّر است.(37) البته هر كدام از اشيای سه‏گانه فوق كه حاصل تغيير و تحول در عناصر اصلی است، دارای مرتبه‏ای از فضيلت است كه ديگری فاقد آن می‏باشد، يعنی حيوان امتزاج يافته (تركيب شده) از عناصر اربعه با نسبت معيّنی است كه نسبت به معادن، فضيلت دارد و معادن نيز نسبت به نبات برتری دارد.
نكته قابل توجه در اين انديشه اين است كه اين تحوّلات و قبول كون و فساد مربوط به عالم اجساد و اجسام است، لذا در بينش اخوان‏ الصفا، جهنّم از عالم اجسام تحت‏ القمری است كه دائماً دچار تغيير و تحوّل می‏شود، ولی بهشت در عالم ارواح قرار دارد و دنيای حيات و جاودانگی است و سرور و لذّت آن پايدار است، چون جسم نيست و بر آن فساد و دگرگونی عارض نمی‏شود، از اين‏ رو دارای مقام است و لذا فلاسفه و حكما سعادت را در آن جهان می‏دانند(38) و اهل آن را از سعادتمندان برمی‏ شمرند. تصوّر از عالم ارواح به كمك عقل و مشاهده با جوهر نفس امكان‏پذير است.

4 - علم حوادث جوّ (هواشناسی): اين علم به بررسی چگونگی تغييرات هوا می‏پردازد. علت تغييرات هوا تأثيرپذيری آن از حركات ستارگان است. به‏طور كلی حركات ستارگان در اركان چهارگانه تأثير می‏گذارند، لذا شاهد تغيير و تحوّل در هوا، نظير گوناگونی رنگ‏های جوّ، روشنايی، تاريكی، بادها، ابرها، بارش برف، سردی، رعد و برق، صاعقه، قوس و قزح به علت تغييرپذيری در عناصر اربعه هستيم.

5 - علم معادن: شناخت معادن و علّت به‏وجود آمدن آنها در اين علم بحث می‏شود. معادن حاصل بخارهای گداخته شده در داخل زمين و كوه‏ها و درياهاست. اين معادن حاوی منابع املاح گوناگون معدنی، نظير طلا و نقره و آهن است. همچنين اين علم از خواص و منافع و مضرات منابع معدنی بحث می‏كند.

6 - علم نباتات: اين علم به بحث و مطالعه درباره گياهانی كه در روی زمين يا قلّه كوه‏ها و يا عمق آبها می‏ رويند می‏پردازد و همچنين از طعم و رايحه و خواص و منافع و مضرات گياهان بحث می‏كند.

7 - علم حيوان: اين علم به شناخت هر جسم تغذيه كننده كه دارای حسّ و حركت در زمين، هوا، آب، خاك، لابه ‏لای اجسام ديگر و درون ساير حيوانات و گياهان(حشرات) است می‏پردازد و نيز از انواع و جنس و كيفيّت تكوّن آنها در رحم و درون تخم و ... و اختلاف در اشكال و طبايع و اخلاق و افعال و ... بحث‏می‏كند.
همچنين طبّ و دامداری و تربيت‏(39) دام و طيور و كشت و داشت و به‏ طور كلی، تمامی صنايع عملی، داخل در طبيعيات هستند.

د) علوم الهی

الهيّات شاخه‏ ای از علوم فلسفی است و به پنج گرايش تقسيم می‏شود:

1 - علم خداشناسی: كه در مورد اوصاف خداوند، علّيت آن برای ساير موجودات و خالقيت و ... بحث می‏كند.

2 - علم روحانيات: موجودات به دو دسته مجرّد و غير مجرّد تقسيم می‏شوند. شناخت موجودات مجرّد كه دارای جوهر بسيط عقلی هستند، به‏وسيله اين علم انجام می‏گيرد. اين موجودات مجرّد، ملائكه الهی هستند. افعال اين موجودات و كيفيّت ارتباط آنها با عوالم جسمانی و نيز چگونگی ارتباط، از ديگر مباحث اين علم است. به‏طور كلی بحث از افلاك روحانی كه احاطه بر افلاك جسمانی دارند از مباحث كلی اين علم به شمار می‏آيد.

3 - علم نفسانيات: شناخت نفوس و ارواح اجسام فلكی و طبيعی و شناخت چگونگی و كيفيت رابطه نفوس افلاك و كواكب و حلول نفس در حيوانات و نيز انبعاث نفس حيوانی بعد از مردن، از مباحث عمده اين علم است. به نظر می‏رسد اين علم عام‏تر و فراگيرتر از علم روان‏شناسی است كه قلمرو كاركرد و حوزه مباحث آن، شناخت هنجارهای روحی و روانی و رفتارهای انسانی است. در مفهوم عام علم نفسانيات، شناخت كلّيه نفوس اعم از انسانی و حيوانی است.

4- علم سياست: راجع به علم سياست در مباحث دولت‏شناسی به تفصيل سخن خواهيم گفت. در اين بخش تنها به يك تقسيم‏بندی كلی از مباحث اين علم خواهيم پرداخت، ولی به‏طور كلی از اين‏كه علم سياست زير مجموعه فلسفه حقيقی و فلسفه زير مجموعه رياضيات، منطق و طبيعيات است گويای ارتباط اين علم با مجموعه علوم و مبيّن نقش همه علوم در آن و عدم بی‏نيازی اين علم از ساير علوم است.
اخوان‏ الصفا علم سياست را به پنج قسم تقسيم كرده ‏اند: سياست نبوی، سياست ملوك، سياست عام، سياست خاص و سياست ذاتی. ويژگی‏ها و قلمرو و مبنای فكری هر كدام از اين تقسيمات در تعريف سياست و انواع آن به تفصيل خواهد آمد.

5 - علم معاد: اين علم به بحث از ماهيّت جهان آخرت، حشر ارواح در آن جهان، عقاب و جزای نيكوكاران و بدكاران می‏پردازد و در واقع بينش اعتقاد به جهان و زندگی كامل در سرای ديگر است كه اهداف انسان‏ها بايد در آن جهت باشد.
آنچه تاكنون گفته شد تقسيم‏ بندی‏ها و زيرمجموعه‏ های علوم فلسفی بود. دو دسته ديگر علوم كه قسيم علوم فلسفی‏اند، عبارتند از: علوم شرعیِ وضعی و علوم رياضی، رياضيات شاخه ‏ای از علوم فلسفی است با اين‏كه خود دانش جدايی است و در آن از عدد و هندسه و نجوم و ... بحث می‏شود. اين دو علم، علوم انتزاعی و ذهنی نيستند، بلكه اين علوم با واقعيت‏ها و نيازهای جسمانی انسان‏ها در ارتباط هستند و لازمه اجتماعی زيستن انسان، بهره‏ گيری از علومی است كه حوايج مادی و نيازهای معنوی او را در اجتماع برآورده می‏كند. انسان به دليل اين‏كه در اجتماع زندگی می‏كند، نيازهايی اجتماعی دارد كه عينی و ملموس هستند و اين علوم اين‏گونه نيازها را برآورده می‏كند.

علوم رياضی: علومی هستند كه برای معاش و امور دنيايی انسان‏ها وضع شده ‏اند. اخوان‏ الصفا در تعريف اين علوم می‏گويند:
فالرياضية هي علم الآداب التي وضع أكثرها لطلب المعاش، و صلاح أمر حياة الدنيا؛(40) علوم رياضی علم به معارف و دانش‏هايی است كه اكثر آن معارف برای جست‏وجوی معاش و اصلاح امور زندگی دنيا وضع شده است.
سپس اخوان‏ الصفا انواع علومی را كه در خدمت معاش انسان هستند برشمرده و آنها را به نُه دسته تقسيم كرده ‏اند:
1. علم كتابت و قرائت؛ 2. علم لغت و نحو؛ 3. علم حساب و معاملات؛ 4.شعر و عروض؛ 5. فال و پيش‏گويی؛ 6. سحر و كيميا و حيل‏(41)؛ 7. علوم مربوط به حِرَف و صنايع؛ 8. علم مربوط به خريد و فروش و تجارت؛ 9. علم سير و اخبار (تاريخ).
همان‏گونه كه يادآور شديم اين علوم مقتضای جمعی زيستن انسان است و برای رفع مشكلات اجتماعی انسان كاربرد دارد. اين معلومات بشری حاصل آداب و رسوم ناشی از زندگی جمعی است.

علوم شرعیِ وضعی: اساس وضع اين علوم برای طبابت نفس جهت اصلاح و تهذيب آن است و آگاهی و شناخت از آخرت از اهداف عمده اين علم به ‏شمار می‏ آيد. علوم شرعی به شش دسته تقسيم می‏شوند كه عبارتند از: علم تنزيل، تأويل، روايات و اخبار، فقه و سنن شرعی و احكام، علم ارشاد و موعظه و تصوّف و زهد، و علم تأويل خواب.
قاريان و حافظان، عالمان علم تنزيل هستند؛ امامان و جانشينان پيامبران، عالمان علم تأويلند؛ اصحاب حديث، عالمان علم اخبار و روايتند؛ فقها، علمای احكام و سنن هستند؛ عبّاد و زهّاد و راهبان، علمای علم موعظه و ارشاد هستند و تعبيركنندگان خواب، عالمان علم تأويل خواب محسوب می‏شوند.
ارزش علوم و دانش‏ها

در عقيده اخوان‏ الصفا هدف، رسيدن به نجات است و تمام همّ و غمّ آنان در كسب علم و دانش رسيدن به اين هدف مهمّ بوده و علم مادی را كه تنها به بعد جسمانی انسان‏ها توجّه دارد نه تنها نجات‏بخش ندانسته، بلكه آن‏را حجاب اكبر برشمرده ‏اند، لذا در توصيه‏ های خويش به يارانشان آنان را به دوری از غفلت و جهالت توصيه می‏كردند، چون اخوان درصدد توصيف و تبيين جهانی فراتر از دنيا بودند كه آن جهان آخرت است.
به نظر آنان علوم در صورتی ارزش دارند كه هدايتگر انسان به آن جهان روحانی باشند و راه نيل به سعادت برخورداری علوم از يك ارزش اخلاقی است وگرنه خود سدّ راه تكامل انسان خواهند بود. ضرورت علم و حكمت برای انسان نيز به قصد تكامل نفس اوست و از طريق علوم الهی به آن تكامل می‏توان رسيد، همچنين فضيلت انسان بر ساير موجودات به دليل تعليم و تربيت اوست و جهالت‏ها و اخلاق پست و ناپسند، امراض جسمانی و روحانی‏ای هستند كه مانع تكامل نفسانی انسان‏هاست.
هدف اخوان‏ الصفا از توجه به علوم عقلی و شرعی كشف حقايق اشيا بود كه از طريق حكمت می‏توان به آنها رسيد. امّا انسان‏ها همواره با وسوسه نفوس‏ شريره روبه ‏رو هستند و كسب علوم حقيقی كه فلسفه جزئی از آنهاست باعث ارتقای نفس به معرفت است كه شناخت نفس به حقايق محسوسات و تخلّق به اخلاق و قدرت برای عمل به احكامِ علوم بايد از اهداف اصلی انسان‏هاباشد.
تجارب

در كنار اكتساب علوم و از طريق معقولات كه شامل فلسفه و رياضيات و ساير علوم عقلی است، تجارب به مفهوم عام آن - چه تجربه امّت‏ها و ملت‏ها در تاريخ و چه تجارب شخصی و روزمرّه افراد- از نكات مهمی است كه اخوان به آن توجه كرده ‏اند. علّت اهميّت تجارب به دليل نقش آنها به ‏عنوان ابزاری حسّی در تكامل نفس جزئيه است و به تعبيری نقش تجارب، نقشی همطراز معقولات و رياضيات به ‏ويژه در تدبير امور مربوط به سياسات و اصلاح معاش است.(42)
در منابع علوم بايد يادآور شد كه اخوان‏ الصفا به كتب دينی و رياضی و طبيعی و نيز به آثار حكما اهميّت خاصی می‏دادند، از همه پيامبران و مذاهب ياد كرده و از حكمای يونان و ايران نام برده ‏اند. به‏ طور كلی دانش انسان را مجموعه معلومات بشر می‏دانستند كه در بسترهای مختلف و در طول تاريخ رشد و نموّ يافته و به درجه‏ای از معرفت رسيده است، ولی حصول سعادت و نيل به منزلت كمال انسانی و نيز رسيدن به فلسفه فاضله را(43) با معرفت كامل و اطاعت از باری تعالی امكان‏پذير می‏دانستند.

پی نوشت ها

________________________________________
1. رسائل، ج 1، ص 81.
2. همان، ج 2، ص 18 و 305.
3. همان، ج 1، ص 81.
4. همان، ج 5، ص 55.
5. همان، ج 1، ص 392.
6. همان، ج 4، ص 339.
7. همان، ج 3، ص 26.
8. همان، ج 1، ص 107.
9. همان، ج 1، ص 81.
10. فردريك كاپلستون، تاريخ فلسفه، ترجمه سيد جلال‏الدين مجتبوی.
11. رسائل، رساله جامعه، ص 8.
12. همان، ص 13.
13. «و كما أنّ الأشياء موجودةٌ فی‏العقل بالقوّة كذلك سائر العلوم موجودةٌ فی علم العدد و صورتهُ مطابقة لصورة الموجودات» (رسائل، ج 5، رساله جامعه، ص 14).
14. رسائل، ج 4، ص 327.
15. همان.
16. همان، ج 1، ص 107.
17. همان، ص 108.
18. همان، ج 5، رساله جامعه، ص 59.
19. همان، ج 1، ص 133 - 134.
20. همان.
21. همان، ص 107.
22. رسائل، ج 1، ص 195.
23. ر . ك: همان، مباحث موسيقی.
24. همان.
25. اخوان‏ الصفا برای بيان اين تأثيرات گوناگون، داستانی نقل كرده ‏اند كه در مجلسی مركب از بزرگان، فردی انواع گوناگون موسيقی را نواخت، هم شادی و سرور و هم گريه و حزن و زاری و سينه چاك كردن در حاضران مشهود گشت. اين داستان را شهرزوری در نزهة الارواح و روضةالافراح برای فارابی نقل كرده است. نقل اين داستان از سوی اخوان‏ الصفا، در صورت تطبيق آن بر فارابی نشانه آشنايی اخوان‏ الصفا با فارابی و گويای معاصر بودن آنان است. (اصل داستان در رسائل، ج 1، ص 196).
26. همان.
27. همان، ص 197.
28. همان.
29. رسائل، ج 1، ص 213.
30. همان، ص 214.
31. همان.
32. همان، ص 223.
33. همان، ص 262.
34. همان.
35. همان، ج 2، ص 34.
36. رسائل، ج 2، ص 55.
37. ر . ك: همان، ص 55.
38. همان.
39. همان، ج 1، ص 263.
40. همان، ص 259.
41. علم جرّالاثقال كه همان مكانيك است.
42. رسائل، ج 3، ص 7.
43. همان، ج 5، ص 142.