حمله ناپلئون به مصر (1798م.) در نظر بسياري از پژوهش گران، آغاز تحولات جديد در جهان عرب است.1 دنياي عرب از آن پس، انديشه هاي اصلاحي، جنبش هاي اجتماعي و مبارزات سياسي بسياري را شاهد بود. در اين دوران خلافت دراز مدت عثماني (1924م.) سقوط كرد و با شكل گيري دولت هاي مستقل، عصر استعمار و سپس عصر استقلال آغاز شد. عصر نهضت در جهان عرب پي آمدهاي فراوان به دنبال داشته كه از آن جمله مي توان از:
1ـ پيدايش افكار و انديشه هاي سياسي ـ اجتماعي نو;
2ـ تعاطي افكار ميان انديشه غربي و عربي و رواج نهضت ترجمه وتعريب;
3ـ حضور زنان در مسائل اجتماعي، سياسي و فرهنگي;
4ـ پيدايش احساس قوم گرايي عربي;
5ـ نُضج يافتن حرفه مطبوعاتي و رسانه;
و… را نام برد.
تحولات جهان عرب، با پيشگامي مصر و لبنان و سوريه، شكل مي گيرد و اندك اندك توسعه و گسترش مي يابد و به تونس، عراق، شمال آفريقا و… سرايت مي كند.
تبار پيش گامانِ اصلاح; يعني رفاعه طهطاوي (1801ـ1873م.)، محمد عبده (1849ـ1905م.) عبدالرحمن كواكبي (1849ـ1902م.)، محمد رشيد رضا (1865ـ1935م.) گواه اين ادعا است.
وقتي به تاريخ انديشه سياسي در جهان عرب نظر مي افكنيم، مدرسه ها (مكتب ها)يي در برابر خود مي بينيم كه برخي داراي فكر و نظام سياسي بودند و برخي ديگر تنها صاحب نظريه سياسي يا رأيي خاص در باب دولت كه مي توان در يك نگاه كلي آن ها را چنين فهرست كرد:
1ـ مدرسه علي عبدالرازق: در اين مدرسه از كتاب (الاسلام واصول الحكم) نوشته علي عبد الرازق و (من هنا نبدأ) اثر خالد محمد خالد (والقرآن والدولة) تأليف محمد احمد خلف اللّه مي توان نام برد.
2ـ مدرسه اخوان المسلمين: شخصيت هاي برجسته اين مدرسه عبارت اند از: حسن البنا، عبدالقادر عوده، محمد المبارك، يوسف القرضاوي، سيدال قطب، عبداللّه غوشه، فتحي يكن. هر يك از اين متفكران، صاحب اثر در حوزه انديشه سياسي و نظام حكومت اند.
3ـ مدرسه رشيد رضا: اين مدرسه با كتاب (الخلافة اوالامامة العظمي) از سويي بر اخواني ها تأثير گذار بوده و از سوي ديگر با تأييد نظريه خلافت با سرسختي با علي عبدالرازق برخورد كرده است.
4ـ حزب التحرير: شخصيت برجسته آن، تقي الدين النبهاني است با كتاب هاي (الدولة الاسلامية)، (نظام الحكم في الاسلام) و (نظام الاسلام). در اين كتاب ها با دفاع از انديشه حكومت ديني، نظام سياسي اسلام، به ارائه قانون اساسي اسلامي در 99 ماده پرداخته است. اين مدرسه در فلسطين،اردن، سوريه، لبنان و عراق تأثيرگذار بوده است.
5ـ مدرسه شمال آفريقا: انديشمندان اين نحله عبارت اند از: عبدالحميد بِن باديس، بشير ابراهيمي علال الفاسي، مالك بِن نبي، طاهر بن عاشور.
اين مدرسه به انديشه سياسي بيشتر پرداخته تا نظام سياسي.
6ـ مدرسه سودان: متفكر برجسته اين مدرسه، حسن الترابي است و در حركت هاي اسلامي تونس و شمال آفريقا مؤثر بوده است.
7ـ حركت نهضت در تونس: اينان با دو گرايش اخواني و غير اخواني شكل گرفتند و مي توان در ميان آنها از محمد مورو، راشد الغنوشي و صلاح الدين جوريش نام برد.
8 ـ مدرسه مصر جديد (يعني جريان روشن فكري و تجديد در انديشه و نظام سياسي): شخصيت هاي اين مدرسه عبارت اند از: محمد الغزالي، محمد عماره، محمد كمال ابو المجد، طارق البشري، محمد سليم العوّا، فهمي هُويدي.
10ـ مدرسه نجف اشرف: اين مدرسه، كه مبيّنِ انديشه سياسي شيعي است، انديشمنداني چون محمد حسين كاشف الغطاء، محمد رضا مظفر، محمد تقي حكيم، محمد جواد جزايري، محمد مهدي شمس الدين، باقر شريف القرشي، شهيد محمد باقر صدر و جمعيت هايي چون حزب الدعوة الاسلامية، جماعة العلماء، جماعة الشباب المسلم را در خود جاي داده است.
11ـ اخوانيون عراق: با متفكراني چون عبدالكريم زيدان، عبدالعزيز البدري.
12ـ مدرسه سنهوري (حقوقدان بزرگ مصري): وي به اسلامي بودن دولت از خلال اسلامي بودن قانون گذاري معتقد بود. هم چنين در اين مدرسه مي توان از عبدالحميد متولّي نويسنده كتاب (مبادي نظام الحكم في الاسلام) و احمد حسين المصري نويسنده كتاب (الطاقة الانسانية) نام برد.
در برابر اين جريان هاي فكري و اجتماعي كه از منظر دين به انديشه و نظام سياسي نگريسته اند، چهار جريان معارض نيز در جهان عرب مطرح بوده كه عبارت اند از: دموكراسي، سوسياليسم، ناسيوناليسم و سكولاريسم.
برخي از نحله ها و تبارهاي ياد شده، تلاش هايي در راستاي تلفيق انديشه ديني با اين جريان ها داشته اند.
به هر ترتيب، چالش هاي قومي، فكري و اجتماعي به ويژه در برخورد با مغرب زمين دست آوردها و تجاربِ بسياري به جاي نهاده است. متفكران ايراني از مطالعه و تحليل اين دو قرن بي نياز نيستند، چرا كه تعامل فكري با جهان عرب در گرو اين شناخت است.
از سوي ديگر، تجربه جهان عرب در برخورد با انديشه هاي غرب، مبارزات سياسي، دولت هاي ديني، قانون گذاري و نهادهاي اجتماعي بسي سودمند است.
بر اين پايه، فصلنامه حكومت اسلامي بر آن شد تا گزارش و تحليل هايي را در حوزه كاركرد خود از جهان معاصر عرب ارائه دهد و بستري براي تعاطي افكار در حوزه انديشه سياسي پديد آورد. اين شماره، گام نخست است و خالي از نقص نيست. اميد است با همت دانشوران، ويژه نامه هاي پربارتري نيز به اين مسأله اختصاص يابد.
پاورقيها:
1. برخي نويسندگان لبناني بر اين باورند كه نخستين بذرهاي عصر نهضت در لبنان بر زمين پاشيده شد. (د.جرج كلاّس، تاريخ الصحافة النبوية، ص5).
منابع:
تاريخ الصحافة النبوية،د.جرج كلاّس،
