نهضت و قيام مردم ديندار و شريف ايران بر ضد رژيم پهلوی از سال 1342 به رهبری روحانيت و در رأس آن، امام خمينی- قدّس سرّه- و ايثار و فداكاری اقشار مختلف مردم، و در نهايت، پيروزی آن در بهمن ماه 1357 بدون شك يك حركت دينی و برای دفاع از حريم مقدس اسلام بود. با آن پيروزی شگفتآور، اين انديشه نوين، در ايران و جهان اسلام به وجود آمد كه با رهبریهای يك فقيه جامع الشرائط و با بهرهگيری از ايمان و احساسات دينی مردم میتوان حتی بدون سلاح با طاغوتيان و صاحبان زر و زور و سلاح پيكار كرد و پيروز شد. با آن پيروزی معجزهآسا و شگفتآور، قدرت اسلام و ايمان و نقش حساس رهبری دينی و نفوذ معنوی روحانيت، برای همگان آشكار شد. آنچنان كه اكثريت قاطع اقشار مختلف مردم، دانشگاهی، فرهنگی، بازاری، اداری، كارگر، كشاورز، شهری و روستايی، كه دينخواهی در جانشان سابقه ديرينه داشت، با شوق فراوان خواستار حاكميت اسلام و اجرای احكام و قوانين نورانی آن شدند.
امام خمينی- قدّس سرّه- كه در آن زمان، عملا در جايگاه ولايت فقيه واقع شده بود و اكثريت قاطع مردم، رهبری او را پذيرفته بودند، انتخاب نوع حكومت را بر عهده مردم گذارد و «جمهوری اسلامی» را به عنوان پيشنهاد، مطرح ساخت.
در تاريخ 11/ 1/ 1358 همهپرسی به عمل آمد و اكثريت قاطع مردم (98/32%) به «جمهوری اسلامی» رأی مثبت دادند.
بعد از آن، تهيه قانون اساسی، يك ضرورت محسوب میشد و تدوين آن، نياز به كارشناسانی داشت كه در مسائل قانونی و اسلامی متخصص باشند. انتخاب آنان نيز بر عهده مردم گذاشته شد. در تاريخ 12/ 5/ 58 مردم در يك انتخاب عمومی شركت كردند و به اكثريت آرا 72 نفر از قانوندانان و اسلامشناسان را بدين منظور برگزيدند. مجلس خبرگان قانون اساسی تشكيل شد و اعضای آن با جديت تمام، مشغول به كار شدند. از رهنمودهای امام خمينی- قدّس سرّه- و صدها طرح و پيشنهادی كه از صاحبنظران میرسيد استفاده كردند و در مدتی در حدود سه ماه، متن قانون اساسی را تدوين كردند. سپس تصويب آن نيز به آرای مردم واگذار شد و در تاريخ 12/ 9/ 58 در يك همهپرسی، با اكثريت چشمگيری (حدود 75%) تصويب شد و به تأييد امام خمينی رسيد. بدين ترتيب، خط مشی نظام جمهوری اسلامی ايران بر پايه قانون اساسی، كه از قرآن و سنت پيامبر اكرم صلّی اللّه عليه و آله و مكتب اهل بيت عليهم السّلام الهام گرفته، مشخص و استوار گشت.
با تصويب قانون اساسی، نوع حكومت و اهداف و اركان آن، جنبه قانونی به خود گرفت، ولايت و زعامت ولی فقيه و مجتهد جامع الشرائط، قانونی شد و رسميت يافت.
مراحل مختلف تهيه، تدوين و تصويب قانون اساسی با سرعت سپری شد؛ چرا كه ضرورت استقرار هرچه سريعتر نهادهای نظام جمهوری اسلامی ايران، چنين سرعتی را میطلبيد، به ويژه آن كه رهبریهای ژرفبينانه و قاطعانه امام، بر اين سرعت تأكيد میورزيد.
اما با توجه به اينكه بعد از حكومت پيامبر اسلام و علی بن ابی طالب- صلوات اللّه عليهما- نخستين بار بود كه حكومتی قانونی، بر طبق مبانی شيعه تأسيس میشد و زعامت گسترده ولی فقيه و اجرای احكام و قوانين سياسی، اجتماعی اسلام، سابقه عملی نداشت و تجربه نشده بود، مسائل مربوط به نظام دينی و فلسفه سياسی اسلام، به ويژه ولايت فقيه نيز به طور مربوط به فلسفه سياسی اسلام، به طور گسترده و عميق به وسيله محققان و كارشناسان مربوطه، مورد تحقيق و بررسی قرار گيرد.
اين مسئوليت سنگين، كه استحكام نظام اسلامی بر آن مبتنی است، بر عهده همه دانشمندان متعهد و فقها و اسلامشناسان نهاده شده است. بسيار به جا بود كه حوزههای علميه، بهويژه حوزه علميه قم در اين كار مهم پيشقدم میشد و با دعوت از اساتيد و دانشمندان متعهد دانشگاه، وسيله يكسری تحقيقات عميق و گسترده جمعی را در همه موضوعات و مسائل مربوط به فلسفه سياسی و نظام اسلامی را فراهم میساخت؛ ولی متأسفانه در اين جهت كوتاهی شد. البته از آن زمان تاكنون در اين رابطه، كارهايی انجام گرفته، كتابها و مقالات سودمندی تهيه و انتشار يافته است؛ ولی باتوجه به اينكه تحقيقات انجام شده، غالبا انفرادی بوده، جای يك سلسله تحقيقات عميقتر و فراگيرتر جمعی هنوز خالی است.
باتوجه به اين نياز و تأكيدهای مكرر مقام معظم رهبری، حضرت آية اللّه خامنهای- مد ظله العالی- بود كه مجلس خبرگان رهبری در اجلاسيه 28/ 11/ 1371 مسئوليت انجام اين تحقيقات را بر عهده دبيرخانه مجلس خبرگان گذاشت. در شرح وظايف دبيرخانه چنين آمده است: «تحقيق و پژوهش در موضوع حكومت اسلامی، بالأخص ولايت فقيه، تأليف و نشر آن به صورتهای مناسب». دبيرخانه بعد از تهيه مقدمات، شروع به كار كرد. در انجام اين مسئوليت بزرگ، كارهايی را شروع كرده و انجام میدهد كه مهمترين آنها عبارت است از:
تحقيق در موضوعات و مسائل مختلف فلسفه سياسی اسلام، بهويژه ولايت فقيه. در آغاز فهرستی از موضوعات نيازمند به بررسی و تحقيق تهيه شد و از محققان و دانشمندان برای همكاری دعوت به عمل آمد. تعدادی از آنان دعوت ما را پذيرفتند و پس از تهيه و تصويب طرح تحقيقاتی، مشغول به كار شدند.
گرچه مسئوليت مستقيم انجام هريك از موضوعات، بر عهده يك نفر از محققان میباشد؛ اما باتوجه به اينكه از فكار و اظهار نظر ديگر صاحبنظران نيز استفاده میكند، میتوان آنرا يك تحقيق جمعی بهشمار آورد. تحقيقات بدين صورت انجام میگيرد:
1. محقق در همه مراحل، از نظر اساتيد مشاور و راهنما استفاده میكند.
2. مطالبی كه توسط محقق نگاشته شده، در اختيار تعدادی از دانشمندان صاحبنظر برای مطالعه و اظهار نظر قرار میگيرد. سپس در جمع آنان و با حضور نويسنده، مورد بحث و نقد قرار میگيرد.
3. رياست دبيرخانه و مسئول مركز تحقيقات علمی دبيرخانه نيز در همه مراحل تحقيق، از نزديك بر كارها نظارت دارند.
4. محقق از نتايج بحثها و تحقيقاتی كه قبلا توسط دبيرخانه انجام گرفته و نيز از فيشهای موجود استفاده میكند.
ولی باتوجه به اينكه محقق در تحقيقات خود از آزادی كامل برخوردار است و الزامی در جهت اعمال همه ديدگاههای پيشنهادی ندارد، مسئوليت صحت و سقم مطالب نيز بر عهده خود از خواهد بود.
در اين زمان، چندين طرح تحقيقاتی در دستور كار مركز تحقيقات علمی دبيرخانه است كه تحقيق حاضر، يكی از آنها است.
در اين تحقيق، كه با كوشش حجة الاسلام و المسلمين آقای سروش، يكی از فضلای سختكوش حوزه علميه قم انجام گرفته، نگرشی جامع به نظام حكومتی اسلام و تبيين مبانی حكومت اسلامی، از اهداف اساسی است. محقق محترم، در اين اثر، به مبانی انديشه حكومت اسلامی توجه خاصی داشته است و ضمن تبيين رابطه دين و دولت، بهويژه، رابطه اسلام و حكومت، زمينههای تاريخی جداانگاری آن دو را در نزد مسلمانان تحليل نموده است.
در ادامه مباحث كتاب، سه بحث عمده منشأ مشروعيت دولت اسلامی، شرايط رئيس دولت اسلامی و اختيارات وی، تبيين گرديده است.
محقق محترم، در اين اثر، ديدگاههای مختلف و آثار علمی منتشر شده در اين موضوع را مورد نقد و بررسی قرار داده و در پاسخگويی به پرسشهای اساسی در حوزه مباحث نظام سياسی اسلام، تلاش وافر كرده است. ايشان حدود چهار سال (زمستان 73 تا پاييز 77) در انجام اين تحقيق تلاش تموده است.
در خاتمه، از زحمات و تلاشهای محقق محترم و از همكاری همه اساتيدی كه در انجام اين مسئوليت، دبيرخانه را ياری كردند و همچنين از سعی و تلاش مسئول محترم مركز تحقيقات علمی دبيرخانه و ساير همكاران تشكر میكنم.
از انتشارات دفتر تبليغات اسلامی حوزه علميه قم نيز، كه مسئوليت چاپ و نشر اين كتاب را بر عهده گرفته، سپاس گزارم.
دبيرخانه اكنون اين كتاب را تقديم علاقهمندان میكند و اميدوار است ساير طرحهای تحقيقاتی نيز به اتمام رسيده و در اختيار علاقمندان قرار گيرد.
ابراهيم امينی
بهمن 1377
