ازاینرو با پایلوت در نظر گرفتن استان قم (هم به دلیل مرکزیت مذهبی آن و هم به سبب وجود خردهفرهنگهای متعدد و اقوام مختلف در آن) به بررسی وضعیت تحکیم بنیان خانواده پرداخته میشود:
1. بعد خانوار
در تحلیل کاهش بعد خانوار باید به افزایش یا کاهش ازدواجها و تشکیل خانوارهای جدید اشاره کرد. دخالت دولتها، شهرنشینی، افزایش سواد زنان، اشتغال زنان و توسعه اقتصادی-اجتماعی بخشی از علل کاهش باروری است که درنهایت منجر به کوچکشدن بعد خانوار شده است. کاهش تعداد فرزندان خانواده، دقیقاً به کاهش تعداد فرزندان خانوارها برمیگردد؛ بهطوریکه خانوار تکنفره از 5.2 درصد در سال 1385 به 8.5 درصد در سال 1395 رسید. خانوارهای دو، سه و چهار نفره نیز افزایش یافته، اما خانوارهای پنج نفره و بیشتر کاهش داشته است. این ارقام صرفاً به معنای این نیست که در این مقطع 10 ساله تعداد خانوار گسترده کاهش یافته؛ بلکه این تحولات از 20 یا 30 سال پیش شروع شده است.در تحلیل خانوارهای تک نفره میتوان گفت تجرد قطعی، طلاق و افزایش زنان سرپرست خانوار سه عامل مهم تأثیرگذار در این زمینه است. با وجود این نمیتوان همه خانوادههای تکنفره را به خانههای مجردی نسبت داد چراکه هنوز این سبک زندگی در ایران گسترده نشده است. اما آنچه باید نگران بود پدیده زنان سالمندِ مجرد در سالهای آتی است. طبق برخی تحلیلها، تا 25 سال آینده 14 درصد از جمعیت کشور را زنان سالمند تشکیل میدهند و اگر تجرد قطعی به همین منوال رو به افزایش باشد آینده نگرانکنندهای قابل پیشبینی است.
استان قم در بعد خانوار، بالاتر از نمره میانگین کشوری (3.3) قرار دارد و رقم 3.4 را به خود اختصاص داده است؛ هر چند که وضعیت چندان خوبی را نشان نمیدهد اما بالاتر بودن رقم بعد خانوار قم بهعنوان یک کلانشهر از میانگین کشور، باعث میشود که به آن نمره قبولی داده شود.
2. توزیع نسبی خانوارها
ازجمله مسائل مهم در شناخت وضعیت فعلی خانوارهای ایرانی، توزیع نسبی خانوارها است که این مسئله رابطه مستقیمی با باروری و تعداد فرزندان در خانوارها دارد. متأسفانه به سبب تبلیغاتهای نادرست درباره داشتن فرزندان کمتر برای کسب زندگی راحتتر، خانوادههای ایرانی میانگین سه یا چهار نفری را تشکیل میدهند و در سالهای اخیر نیز زندگی دو نفره، بدون فرزند، نیز در حال گسترش است. همچنین کوچک شدن و توزیع نامناسب در جمعیت خانوارها باعث گسترش زندگی مجردی و عدم اقبال به ازدواج شده است.
زمانی که آمارهای سرشماری از سال 65 تا 95 مرور شود به دست خواهد آمد که هرسال افراد مجرد در سنمتعارف ازدواج، بالاتر از ازدواج و سن تجرد قطعي در استان قم طي دورههای سرشماري در حال افزایش است. طبق سرشماری سال 95، از میان 183762 مرد در سن متعارف ازدواج (20-34 سال) 76185 نفر معادل 41.5 درصد آنان مجرد هستند. براین اساس 140 هزار جوان ازدواج نکرده در استان قم، در سن متعارف ازدواج (تقریباً تعداد مردان، 19 درصد بيشتر از زنان) وجود دارد. همچنین در میان زنان بالاتر از سن متعارف ازدواج نیز 8.1 درصد مجرد هستند که رقم قابل توجهی را نشان میدهد. در واقع اگر جوانان ازدواج نکرده با تعداد خانوارهای قم تطبیق داده شود میتوان گفت تقریباً به ازای هر 2 خانوار یک جوان ازدواج نکرده است.
3. میزان طلاق
یکی از مهمترین عوامل شناخت وضعیت خانوادهها، میزان طلاق است که به نوعی بیان کننده اضمحلال خانواده است. طبق آمار سال 90 در قم، سالانه بیش از 4 هزار پرونده طلاق در قم تشکیل میشود که حدود یک سوم پروندههای وارده به دادگاههای خانواده این استان را تشکیل میدهد.در واقع شعبههای طلاق، شلوغترین شعبههای دادگاهها هستند چراکه دعوا بر سر نفقه، سرپرستی بچه، مهریه، اقساط مهریه و... به دنبال یک اختلاف و طلاق به وجود میآید و بیش از 6 پرونده به دنبال آنها شکل میگیرد. طلاق در قم طی سال 96 (تعداد 3066 طلاق) نسبت به سال 95 (3524)، کاهش داشته است ولی با وجود آن، این استان همیشه جزء استانهایی است که در وضعیت بحرانی مسئله طلاق قرار دارد. در واقع روند تغییرات شاخص نسبت ازدواج به طلاق در کشور و استان قم، نشان میدهد استان قم حدود 1.7 درصد پایینتر از میانگین کشوری را داراست که لازم است به این مسئله توجه ویژهای گردد. درست است که کنترل طلاق امری حیاتی و مهم به شمار میرود اما باید دانست افزایش تغییرات شاخص نسبت ازدواج به طلاق نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.
موانع تحکیم بنیان خانواده
به طور کلی میتوان گفت هر قدر در جامعه ارزشهای اجتماعی از نوع ایمان و دینباوری، تلاش و جدیت، صداقت، محبت، گذشت، امانتداری، قانونگرایی، مسئولیتپذیری اجتماعی، جمعگرایی، عدالت اجتماعی، خیرخواهی، همنوایی، نوعدوستی، وفاداری، وظیفهشناسی و گذشت، حضور و حاکمیت بیشتری در جامعه داشته باشند، کنشهای اجتماعی همگرایانه و میل و گرایش به هویت جمعی عام و تعمیمیافته قویتر خواهد بود و مطمئناً خانوادهها کمتر دچار اختلال میشوند.
طبق پژوهشها و دیدگاه اندیشمندان در حوزه خانواده میتوان سخن از موانعی آورد که برای تحقق تحکیم بنیان خانواده و جداسازی آن از اضمحلال و نابودی، باید برای رفع آنها اقدام نمود که در ذیل به آن اشاره میشود:
1-عدم تبدیل مشکل خانواده در کشور به مسئله مسئولان؛
2-ضعف در اجرا یا وجود خلاء و ضعف قانون در خصوص تحکیم بنیان خانواده؛
3-فقدان یک مرکز مهم و اثرگذار (مرکز یا یک وزارت خانه) به عنوان متولی تمام امور خانواده؛
4-نگاه تکبعدی به طلاق و و تقلیل علل آن به مسائلی که علت واقعی نیستند.
5-فقدان سیستم آموزش مستمر در ترویج فرهنگ تحکیم بنیان خانواده و آموزش مهارتهای زندگی و ارتباطات اجتماعی از دبستان تا دانشگاه؛
6-تاثیر رسانههای مختلف خصوصا فضای مجازی و شبکههای اجتماعی در سست شدن یا تقویت بنیان خانواده و تغییر ذائقه مردم در امر ازدواج و ارتباطات خانوادگی؛
7-تغییر فرهنگ و سبک زندگی؛
8-ضعف فیلمهاو برنامههای پرمخاطب صداوسیما.
جمعبندی
مسئله تضعیف بنیان خانواده از جمله مسائلی است که ریشه بسیاری از آسیبهای اجتماعی دانسته میشود و به طور مستقیم و غیرمستقیم هزینههای گزاف مادی و معنوی برای حاکمیت، خانوادهها و کشور ایجاد میکند. در قانون اساسی نیز بر این مسئله تأکید شده است در اصل دهم آن آمده است: «از آنجا که خانواده واحد بنیادی جامعه است، همه قوانین و مقررات و برنامهریزیهای مربوط، باید در جهت آسانکردن تشکیل خانواده، پاسداری از قداست آن و استواری روابط خانوادگی بر پایه حقوق و اخلاق اسلامی باشد.» بیتردید بهترین حالت برای صیانت از کانون خانواده در کشور و جلوگیری از گسترش بحران طلاق و کاهش ازدواج در کشور تشکیل وزارت خانه امری ضروری به نظر میرسد اما به دلیل وجود موانع مختلف بر سر راه این طرح می توان راهکارهایی را برنامهریزی و محقق نمود که در ذیل به آنها اشاره میشود:
1- ایجاد دغدغه برای مسئولان کشور از طریق پژوهشها و تبلیغات چهرههای سرشناس علمی کشور
2- آموزش جهت اهمیت تحکیم خانواده از دوران دبستان تا دانشگاه
3- تولید برنامههای مختلف تلویزیونی و رادیویی
4- استفاده از ظرفیت مسجد و معتمدان محلها
5- مقابله با افزایش طلاق و کاهش ازدواج از سوی مسئولان مربوطه
پاورقی
- «آمارها از وضعیت خانواده ایرانی چه میگویند؟»، پایگاه تحلیلی خبری خانواده و زنان، کدخبر: 37736، تاریخ 27/6/96، mehrkhane.com
- «افزایش زنان سالمند مجرد؛ مسألهای برای سالهای آتی/ آسیبها و راهکارها»، کدخبر: 28678، تاریخ 10/7/95، mehrkhane.com
- «بیش از 4 هزار پرونده طلاق در دادگاههای خانواده قم»، کدخبر: 9046145، تاریخ 1/4/1390، qom.isna.ir