موسسه صراط مبین

با توجه به تفاوت‌هایی که در آموزه‌های اسلامی و اندیشه‌های غربی در مورد این مفهوم وجود دارد، ابتدا باید به بیان ابعاد این نظریه از منظر اندیشمندان و نهادهای بین المللی (که تحت هژمونی تمدن و فرهنگ غرب قرار دارند) مبادرت کنیم سپس به تبیین این مفهوم در اسلام بپردازیم تا تفاوت‌ها و تشابهات بین آن‌ها مشخص شده و مبانی اصیل مبتنی بر فرهنگ اسلامی در مورد این مفهوم استخراج گردد.
اولین قدم برای این مبناسازی، مراجعه به قرآن کریم است که بنابه فرموده مولا علی(ع) ؛ «الا اِنَّ فیه علمَ ما یَاتی والحدیثَ عن الماضی و دواءِ دائِکم و نظمِ ما بینَکم»؛ یعنی: آگاه باشید که دانش آینده، اخبار گذشته، درمان دردهایتان و نظم میان شما در قرآن است.[3] همه می‌دانیم که قرآن کریم منبع نور و هدایت است و خداوند متعال نسخه جامع هدایت بشر به سمت سعادت را در اختیار ما گذاشته است. وظیفه ماست که مبانی و اصول زندگی صحیح و منتج به سعادت را از قرآن استخراج کنیم. در این قسمت مفهوم و عناصر حکمرانی شایسته از منظر علوم روز بیان می‌شود تا در فصل‌های آینده به تبیین آن از منظر قرآن کریم اقدام گردد.
ذیلاً به توضیح این اصطلاح می‌پردازیم.
تعریف حکمرانی[4]:
براساس تعریف ارائه شده از سوی بانک جهانی، حکمرانی روشی است که در آن قدرت در راستای مدیریت منابع (سیاسی ـ اقتصادی ـ اجتماعی و...) جهت توسعه کشور اعمال می‌شود. در تعریف دیگری که UNDP [5] (برنامه توسعه سازمان ملل متحد) ارائه کرده است، حکمرانی به صورت زیر تعریف شده است:
حکمرانی همان اعمال قدرت سیاسی ـ اقتصادی ـ اداری برای مدیریت یک کشور در کلیۀ سطوح می‌باشد.
تعریف حکمرانی شایسته[6]:
تعریف UNDP از حکمرانی شایسته چنین است: حکمرانی شایسته یعنی اعمال قدرت سیاسی ـ اقتصادی ـ اداری برای مدیریت مناسب کشور در کلیۀ سطوح.
همچنین تعریف یونسکو از حکمرانی شایسته عبارت است از: ساز و کارها، فرایندها و نهادهایی که به واسطه آن­ها، شهروندان و نهادهای مدنی، منافع مدنی خود را دنبال می­کنند و حقوق قانونی خود را به اجرا درآورده و تعهداتشان را برآورده می­سازند.[7]
پیشینه نظری حکمرانی شایسته:
حکمرانی شایسته اولین بار از دهه 1980 میلادی در ادبیات توسعه مطرح شد و بانک جهانی در سال 1989 حکمرانی شایسته را نظام اداری کار آمد و نظام قضایی عادلانه بیان نمود.
سپس کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل (که بعداً جای خود را به شورای حقوق بشر[8] داد) وارد موضوع شد و مسئولیت توسعه حکمرانی شایسته را در سطح جهان به عهده گرفت و به همین منظورUNDP یا همان برنامه توسعه ملل متحد را طراحی و در کشورهای مختلف به اجرا گذاشت که جمهوری اسلامی ایران نیز از جمله آن­هاست. در کشور ایران بحث حکمرانی شایسته از چند سال گذشته مطرح شده و به تدریج در حال گسترش در محافل علمی و اجرایی کشور می‌باشد.
شاخص‌های حکمرانی شایسته:
در این زمینه نهادهای بین المللی مختلف، مانند بانک جهانی،UNDP و مراکز معتبر علمی شاخص‌های گوناگونی را بر شمرده­اند که عمدتاً هم پوشانی دارند ولی 8 شاخص استاندارد شده توسط UNDP ارائه شده است  که در حال حاضر اجرا می‌شوند، این شاخص‌ها و برخی دیگر از شاخص‌ها عبارتند از:
الف ـ حاکمیت قانون[9]
حاکمیت یعنی قدرت بلا منازع فرماندهی. بنابراین حاکمیت قانون یعنی این­که تمام امور سیاسی، اقتصادی و اداری کشور و تصمیمات مقامات دولتی باید براساس قانون باشد و قدرت بلامنازع فرماندهی در جامعه به قانون واگذار شود. اصل حاکمیت قانون یکی از اصول مهم حقوقی است که آن را «آلبرت دایسی» به صورت علمی ارائه نموده است. لازم به توضیح است که بنا به فرموده امام خمینی ، در اسلام قانون حکومت می‌کند نه فرد، رسول الله نیز تابع قانون الهی بود.
ب ـ اجماع محوری[10]
اجماع محوری یعنی به وجود آوردن یک درک مشترک و وفاق از منافع ملی و اجماع افراد جامعه درباره آن منافع و ارزش‌های سیاسی که برای کل جامعه لازم می‌باشد.
ج ـ مسئولیت پذیری[11]
حکمرانی شایسته نیازمند این است که موسسات و نهادها تلاش کنند که برای تمامی افراد ذی نفع در یک محدوده زمانی منطقی خدمات ارائه دهند، این امر زمانی امکان پذیر است که اشخاص و نهادهای مذکور نسبت به خواسته­ها، انتظارات و نیازهای افراد و گروه‌ها مسئول باشند. در بحث مسئولیت، مقام مربوطه علاوه بر پاسخگویی در قبال اعمال خود در قبال عملکرد زیر مجموعۀ خود نیز باید پاسخگو باشد. مثلا وزرا پاسخگوي تمامی عملکرد زیر مجموعۀ خود هستند.
د- پاسخگویی[12]
پاسخگویی یعنی حساب پس دادن در مورد امور محول شده به مقام دولتی و کارکنان اداری.
تفاوت پاسخگویی با مسئولیت­پذیری در این است که در پاسخگویی، کارمند دولت صرفا در قبال عملکرد خود باید پاسخگو باشد. ولی مسئولیت پذیری برای مقام دولتی به کار می‌رود و شامل پاسخگویی در قبال عملکرد خود و زیرمجموعه می‌باشد.
هـ ـ برابری و شاملیّت
برابری یعنی این­که همه افراد جامعه باید دارای حقوق و تکالیف یکسان باشند و شاملیت یعنی این­که این برابری شامل همه افراد باشد و کسی استثناء نباشد.
یعنی همان­قدر که به افراد کار و تکلیف می‌دهند به اندازه همان حساب بخواهند. بنابراین برابری به این معنی نیست که مثلا حقوق یک استاد دانشگاه با یک کارگر برابر باشد.
همچنین تمام افراد جامعه باید فرصت یکسان برای رسیدن به اهداف و حفظ موجودیت شایستۀ خود داشته باشند و این برابری شامل تمامی افراد و گروه‌های جامعه شود.
و- شفافیت[13]
شفافیت یعنی همه تصمیمات مقامات و نهادهای دولتی باید معلوم و شفاف باشد. مثلا مذاکرات مجلس باید علنی باشد مگر در موارد سرّی تا به این طریق حقوق ملت تضیع نشود.
براین اساس، اولاً اخذ تصمیمات و اجرای آن به شیوه­ای انجام شود که تابع قوانین و مقررات باشد، ثانیا اطلاعات کافی به صورت آزادانه قابل دسترسی باشد و به طور مستقیم برای کسانی که تحت تاثیر این تصمیمات و اقدامات قرار می‌گیرند، قابل دسترسی باشند.
پس شفافیت به طور کلی یعنی در دسترس بودن و قابل فهم بودن تصمیمات اخذ شده، اجرای تصمیمات و نتیجۀ تصمیمات که توسط دولت اتخاذ می­شود.
ز - کارآیی و اثر بخشی[14]
کارایی یعنی این­که کارها را به طور شایسته انجام دادن. به عبارتی کارایی در چارچوب حکمرانی شایسته به معنی استفاده معقول و به اندازه از منابع می‌باشد، یعنی منابعی را که در اختیار داریم معقول و به اندازه استفاده کنیم. در واقع کارایی معطوف به زمان و هزینه است و باید از این دو عامل استفاده بهینه صورت گیرد و کارها به بهترین شکل و درست انجام شوند. در یک جمله مختصر، کارایی یعنی کار را در کم­ترین زمان و هزینه با بهترین کیفیت به انجام رساندن.
اثر بخشی معطوف به هدف و نتیجه است و انجام کارهای درست و مناسب را شامل می‌شود. یعنی دولت باید کارهایی را انجام دهد که مناسب و مفید برای کشور باشد.
پس کارایی درست کار کردن است و اثربخشی انجام دادن کار درست است.
ح- مشارکت جویی[15]
منظور از مشارکت جویی، ایجاد امکان مشارکت تمام مردم در تاسیس و اداره امور کشور می‌باشد. همچنین مردم باید در تمام مراحل اداره امور کشور سهیم و دخیل باشند و صرفاً نظاره­گر نباشند.
لازم به توضیح است که حل بحران مشارکت، مقدمه­ای برای حل بحران‌های شش­گانه از قبیل؛ بحران هویت، بحران مشروعیت، بحران ایدئولوژی، بحران مشارکت و... در نظام‌های سیاسی می‌باشد.
علاوه بر این شاخص‌ها که در مورد حکمرانی شایسته در برنامه توسعه ملل متحد بیان شده‌اند، شاخص‌ها و ویژگی‌هایی وجود دارند که بسیار بنیادین بوده و می‌توان از آموزه‌های اسلامی و اصول عقلی آن‌ها را استخراج کرد.  برخی از این شاخص‌ها عبارتند از:
1-     انصاف رویه‌ای
2-    عدالت گرایی
3-     رحمت محوری
4-     و...
این کتاب که محصول یک نشست علمی است، درصدد بیان برخی از این موارد مهم است.
[1] . سخنرانی دکتر تقی دشتی ، دبیر نشست علمی حکمرانی شایسته از منظر قرآن کریم
[2] . Good governance.
[3] . نهج البلاغه – خطبه 158
[4] . governance.
[5] . United nation development program.
[6] . Good governance.
[7] . رعایت چهارچوب جامعه مدنی، پیگیری حقوق گروه­های مدنی در مثلث دولت ـ بخش خصوصی ـ جامعه مدنی، است. در بحث حکمرانی شایسته می گویند که دولت، بخش خصوص و جامعه مدنی برای اعمال قدرت با هم شراکت می کنند.
توجه کنید که شراکت با مشارکت فرق می کند. در مشارکت قدرت اصلی دولت است و دولت می گوید که مردم را در قدرت مشارکت می دهیم اما در شراکت، همه سهم دارند و قسمتی از قدرت را به دست دارند. در کل اهمیت مشارکت پایین تر از شراکت است.
[8]. شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد یکی از نهادهای سازمان ملل متحد است که وظیفه آن بررسی و نشان دادن موارد نقض حقوق بشر در کشورها می‌باشد. این شورا هم‌زمان با انحلال نهاد سلفش، یعنی کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل متحد ایجاد شد. سند تاسیس این شورا در 15 مارس 2006 و توسط مجمع عمومی طی قطع نامه‌ای ایجاد گردید.
[9] . The rule of law.
[10] .  Consensus oriented.
[11] . Responsiveness.
[12] . Accountability.
[13] . Transparency.
[14] . Efficiency Effectiveness
[15] . Participation.