سوم. اعضای گروه يك (از گروه های هفت گانه مجلس بررسی نهايی قانون اساسی) مسئول بررسی
اصول كلی و اهداف قانون اساسی
چهارم. اعضای شورای بازنگری قانون اساسی
پنجم. اعضای كميسيون اول (از كميسيون های پنج گانه شورای بازنگری قانون اساسی) مسئول بررسی مسائل رهبری و مجمع تشخيص مصلحت نظام
ششم. اعضای مجمع تشخيص مصلحت نظام در دوره های مختلف
هفتم. جدول ها
پيوست اول
شش اصل محوری قانون اساسی
اصل دوم: جمهوری اسلامی، نظامی است بر پايه ايمان به:
1 . خدای يكتا(لا اله الّا الله) و اختصاص حاكميّت و تشريع به او و لزوم تسليم در برابر امر او
2 . وحی الهی و نقش بنيادی آن در بيان قوانين
3 . معاد و نقش سازنده آن در سير تكاملی انسان به سوی خدا
4 . عدل خدا در خلقت و تشريع
5 . امامت و رهبری مستمر و نقش اساسی آن در تداوم انقلاب اسلامی
6 . كرامت و ارزشی والای انسان و آزادی توأم با مسئوليت او در برابر خدا
كه از راه:
الف) اجتهاد مستمر فقهای جامع الشرايط بر اساس كتاب و سنت معصومين سلام الله عليهم اجمعين
ب) استفاده از علوم و فنون و تجارب پيشرفته بشری و تلاش در پيشبرد آن ها
ج) نفی هرگونه ستم گری و ستم كشی و سلطه گری و سلطه پذيری
قسط و عدل و استقلال سياسی و اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی و همبستگی ملّی را تأمين می كند .
اصل چهارم: كليه قوانين و مقررات مدنی، جزايی، مالی، اقتصادی، اداری، فرهنگی، نظامی، سياسی و غير اين ها بايد بر اساس موازين اسلامی باشد. اين اصل بر اطلاق يا عموم همه اصول قانون اساسی و قوانين و مقررات ديگر حاكم است و تشخيص اين امر بر عهده فقهای شورای نگهبان است .
اصل پنجم: در زمان غيبت حضرت ولی عصر(عج) در جمهوری اسلامی ايران، ولايت امر و امامت امّت بر عهده فقيه عادل و با تقوا، آگاه به زمان، شجاع، مدير و مدبّر است كه طبق اصل يكصد و هفتم عهده دار آن می گردد .
اصل پنجاه و ششم: حاكميت مطلق بر جهان و انسان از آنِ خداست و هم او انسان را بر سرنوشت اجتماعی خويش حاكم ساخته است. هيچ كس نمی تواند اين حق الهی را از انسان سلب
كند يا در خدمت منافع فرد يا گروهی خاص قرار دهد و ملت اين حق خداداد را از طرقی كه در اصول بعد می آيد اعمال می كند.
اصل ششم: در جمهوری اسلامی ايران امور كشور بايد به اتكای آرای عمومی اداره شود از راه انتخابات: انتخاب رئيس جمهور، نمايندگان مجلس شورای اسلامی، اعضای شوراها و نظاير اين ها يا از راه همه پرسی در مواردی كه در اصول ديگر اين قانون معين می گردد .
اصل هفتم: طبق دستور قرآن كريم: «و اَمْرُهُم شُوری بينَهم» و «شاورْهُم فی الامر» شوراها، مجلس شورای اسلامی، شورای استان، شهرستان، شهر، محل، بخش، روستا و نظاير اين ها از اركان تصميم گيری و اداره امور كشورند. موارد، طرز تشكيل و حدود اختيارات و وظايف شوراها را اين قانون و قوانين ناشی از آن معين می كند .
پيوست دوم
اعضای خبرگان قانون اساسی
تعداد 72 تن از نمايندگان مجلس بررسی نهايی قانون اساسی به ترتيب الفبا عبارت بودند از:
آقايان سيد حسن آيت، جعفر افروغ (اشراقی)، سيد كاظم اكرمی، ميرزا محمد علی انگجی، ميرزا محمد انواری، هادی باريك بين، محمد جواد باهنر، محمد تقی بشارت، ابوالحسن بنی صدر، سيد محمد بهشتی، سرگن بيت اوشانا كوگ تپه (نماينده اقليّت آشوری ها و كلدانيان)، سيد علی اكبر پرورش، علی مراد تهرانی، عبدالله جوادی آملی، ميرزا جواد حاجی ترخانی ( تهرانی)، مرتضی حائری يزدی، محمد جواد حجتی كرمانی، سيد منير الدين حسينی الهاشمی، عبدالرحمن حيدری، حسين خادمی، هرای خالاتيان (نماينده اقليت ارامنه)، سيد محمد خامنه ای، ابوالقاسم خزعلی، عزيز دانش راد (نماينده اقليت كليميان)، سيد عبدالحسين دستغيب، محمد مهدی ربانی املشی، عبدالرحيم ربّانی، حسينعلی رحمانی، محمد رشيديان، محمود روحانی، جعفر سبحانی، ابوالحسن شيرازی، عزّت الله سحابی، رستم شهرزادی (نماينده اقليت زرتشتيان)، عباس شيبانی، لطف الله صافی، محمد صدوقی، سيد عبدالله ضيائی نيا، سيد محمود طالقانی، جلال طاهری اصفهانی، سيد حسن طاهری خرم آبادی، حبيب الله طاهری، سيد محمد باقر طباطبائی سلطانی، علی محمد عرب، حسن عضدی، جواد فاتحی، جلال الدين فارسی، ميرزا علی فلسفی، محمد فوزی، علی قائمی اميری، علی اكبر قرشی، محمد كرمی، سيد جعفر كريمی، سيد محمد كياوش، خانم منيره گرجی فرد، علی گلزاده غفوری، امير اسدالله مدنی، علی اكبرمشكينی، رحمت الله مقدم مراغه ای، ناصر مكارم، عبدالعزيز ملازاده، حسينعلی منتظری، سيد مير كريم موسوی اردبيلی، سيد مير ابوالفضل موسوی تبريزی، سيد محمد علی موسوی جزايری، سيد اسماعيل موسوی زنجانی، سيد موسی موسوی، حميد الله مير مراد زهی، سيد محمد حسن نبوی، سيد احمد نوربخش، سيد عبدالكريم هاشمی نژاد و محمد يزدی .
پيوست سوم
اعضای گروه يك
(مسئول بررسی اصول كلی و اهداف قانون اساسی)
هيأت رئيسه:
رئيس: آقای سيد محمد بهشتی
نايب رئيس: آقای عبدالرحيم ربّانی شيرازی
منشی ها: آقايان محمود روحانی و جلال الدين فارسی
اعضا : آقايان علی اكبر مشكينی، عبدالله جوادی آملی، سيد حسن آيت، سرگون بيت اوشانا، علی اكبر قرشی و عبدالحسين دستغيب
اين گروه در مدّت فعاليت مجلس، اصول اول تا دوازدهم پيش نويس و مقدمه قانون اساسی را مورد بررسی قرارداد. با توجه به تركيب اعضا، اين گروه را می توان زبده ترين گروه از گروه های هفت گانه مجلس بررسی نهايی قانون اساسی دانست .
پيوست چهارم
اعضای شورای بازنگری قانون اساسی(1)
اعضای 25 نفره شورای بازنگری قانون اساسی عبارت بودند از:
آقايان احمد آذری قمی، حسن ابراهيم حبيبی، محمد امامی كاشانی، ابراهيم امينی، اسدالله بيات، محمد رضا توسّلی، احمد جنّتی، نجفقلی حبيبی، سيد علی خامنه ای، سيد هادی خامنه ای، ابوالقاسم خزعلی، محمد دانش زاده مؤمن، سيد حسن طاهری خرم آبادی، عباسعلی عميد زنجانی، مهدی كروبی، محمد محمدی گيلانی، علی اكبر مشكينی، سيد عبدالكريم موسوی اردبيلی، مير حسين موسوی، سيد محمد موسوی خوئينی ها، محمد رضا مهدوی كنی، عبدالله نوری، حسين هاشميان، اكبر هاشمی رفسنجانی و محمد يزدی .
بيست تن از اعضا از سوی امام خمينی انتخاب و پنج تن(2) ديگر توسط مجلس شورای اسلامی برگزيده شدند. پنج تن از نامبردگان، آقايان ابوالقاسم خزعلی، سيد حسن طاهری خرم آبادی، علی اكبر مشكينی، سيد عبدالكريم موسوی اردبيلی و محمد يزدی از اعضای خبرگان قانون اساسی نيز بودند .
پيوست پنجم
اعضای كميسيون اول (مسئول بررسی مسائل رهبری و مجمع تشخيص مصلحت در شورای بازنگری قانون اساسی)
هيأت رئيسه:
رئيس: آقای سيد عبدالكريم موسوی اردبيلی
نايب رئيس: آقای ابراهيم امينی
منشی: آقای اسدالله بيات
مخبر: آقای محمد مؤمن
اعضاء: آقايان سيدهادی خامنه ای، احمد جنتی و ابوالقاسم خزعلی .
اين كميسيون در مدّت فعاليت خود اصول 5، 91، 99، 107، 108، 109، 110، 111، 112، 142 و 176 را بررسی و گزارش های خود را در جلسات مختلف به شورا ارائه نمود.(3)
پيوست ششم
اعضای مجمع تشخيص مصلحت نظام در دوره های مختلف
تركيب اعضای مجمع تشخيص مصلحت در دوره های مختلف به صورت زير بوده است:
دوره اول
فقهای شورای نگهبان، رؤسای قوای سه گانه،(4) نخست وزير، وزير مربوط و آقايان توسلی و موسوی خوئينی ها (فرمان 17/11/1366 امام خمينی).(5)
دوره دوم
فقهای شورای نگهبان، رؤسای قوای سه گانه، وزير مربوط، رئيس كميسيون مربوط مجلس شورای اسلامی و آقايان: مهدوی كنی، يوسف صانعی، سيد احمد خمينی، سيد محمد موسوی خوئينی ها، محمد علی موحدی كرمانی، حسن صانعی، محمد رضا توسلی،عبدالله نوری و مير حسين موسوی(حكم 12/7/1368 مقام رهبری، آيةالله خامنه ای) .
دوره سوم
الف) شخصيت های حقوقی : فقهای شورای نگهبان، رؤسای قوای سه گانه، وزير يا رئيس دستگاه مربوط .
ب) شخصيت های حقيقی: (25نفر) آقايان: اكبر هاشمی رفسنجانی، محمدرضا مهدوی كنی، ابراهيم امينی، عباس واعظ طبسی، احمد جنتی، محمد امامی كاشانی، حسن حبيبی، مير حسين موسوی، علی اكبر ولايتی، محمد محمدی ری شهری، حسن صانعی، حسن روحانی، سيد محمد موسوی خوئينی ها، حبيب الله عسگر اولادی، دری نجف آبادی، علی لاريجانی، مصطفی مير سليم، محمد رضا توسلی، عبدالله نوری، مرتضی نبوی، فيروزآبادی، غلامرضا آقازاده، بيژن نامدار زنگنه، محمد هاشمی، محسن نوربخش و محسن رضائی .
اين گروه برای يك دوره پنج ساله به رياست آقای هاشمی رفسنجانی طیّ حكم 27/12/1375 مقام رهبری انتخاب گرديدند .
بر اساس گزارش رئيس مجمع در زمينه فعاليت اين دوره، مجمع طیّ 119 جلسه، 44 مصوّبه داشته كه 24 مورد آن رفع اختلاف ميان مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان، چهار مورد حلّ معضل و شانزده مورد تصويب سياست های كلی نظام بوده است.(6)
دوره چهارم
الف. شخصيت های حقوقی: فقهای شورای نگهبان، رؤسای قوای سه گانه، وزير يا رئيس دستگاه مربوطه، رئيس كميسيون مناسب با موضوع مورد بحث از مجلس شورای اسلامی .
ب. شخصيت های حقيقی آقايان: اكبر هاشمی رفسنجانی، ابراهيم امينی، عباس واعظ طبسی، احمد جنتی، محمد امامی كاشانی، حسن حبيبی، مير حسين موسوی، علی اكبر ولايتی، محمد محمدی ری شهری، حسن صانعی، حسن روحانی، حبيب الله عسكر اولادی، دری نجف آبادی، علی لاريجانی، مصطفی ميرسليم، محمد رضا توسلّی محلّاتی، مرتضی نبوی، فيروز آبادی، غلامرضا آقا زاده، بيژن نامدار زنگنه، محمد هاشمی، موحدی كرمانی، محسن رضائی، علی اكبر ناطق نوری، محمدرضا عارف، غلامعلی حداد عادل، مجيد انصاری، حسين مظفر، محمد رضا باهنر و محمد جواد ايروانی .
اعضا برای يك دوره پنج ساله به رياست آقای علی اكبر هاشمی رفسنجانی طی حكم 25/12/1380 توسط مقام رهبری انتخاب گرديدند .
در اين تركيب جديد به جای آقايان محمد رضا مهدوی كنی، سيد محمد موسوی خوئينی ها، عبدالله نوری و محسن نوربخش، هشت عضو جديد كه عبارت اند از آقايان موحدی كرمانی، علی اكبر ناطق نوری، محمد رضا عارف، غلامعلی حداد عادل، مجيد انصاری، حسين مظفر، محمد رضا باهنر و محمد جواد ايروانی قرار گرفته اند .
پيوست هفتم
جدول ها
جدول شماره 1: مقايسه ميان اصول مربوط به حاكميت ملی و دينی
رديف اصول تعداد آرا موافق مخالف ممتنع
1 ميانگين در كليه اصول 61 55 2 4
2 اصل پنجاه و ششم 66 51 6 9
3 اصل چهارم 69 56 7 6
4 اصل پنجم 65 53 8 4
ملاحظات
1 . در حالی كه آرای سه اصل محوری مربوط به حاكميت ملی و دينی از ميانگين آرا بيش تر بوده است، تعداد آرای موافق آن ها از ميانگين كم تر بوده - به جز اصل چهارم - و ميان آن ها نسبت معكوس برقرار است .
2 . آرای مخالف سه اصل محوری مربوط به حاكميت از ميانگين آرای مخالف، با فاصله سه تا چهار برابر بيش تر بوده است .
3 . آرای مخالف اصل پنجاه و ششم (حاكميت ملی) نسبت به دو اصل چهارم و پنجم (حاكميت دينی) كم تر ولی مجموع آرای مخالف و ممتنع اصل پنجاه و ششم نسبت به دو اصل ديگر بيش تر می باشد .
4 . اصول سه گانه فوق الذكر در كنار اصل بيست و شش با هفت رأی مخالف و اصل نود و چهار با شش رأی مخالف جزء پنج اصلی می باشند كه بيش ترين آرای مخالف را به خود اختصاص داده اند .
5 . اصل محوری پنجاه و ششم پس از اصل بيست و شش با هفت مخالف و نه ممتنع در صدر فهرست اصولی قرار می گيرد كه در مجموع بيش ترين آرای مخالف و ممتنع را دارا می باشند .
6 . به احتمال بسيار زياد صاحبان آرای مخالف و ممتنع اصل پنجاه و ششم غير از صاحبان آرای مخالف و ممتنع دو اصل چهارم و پنجم بوده اند .
جدول شماره 2: مقايسه ميان اصول مربوط به حاكميت ملی
رديف اصول تعداد آرا موافق مخالف ممتنع
1 ميانگين در كليه اصول 61 55 2 4
2 اصل پنجاه و ششم 66 51 6 9
3 اصل ششم 60 54 3 3
4 اصل هفتم 57 51 2 4
ملاحظات
1 . اصل پنجاه و شش با توجه به محوريت محتوايی و نيز ارتباط تام با دو اصل ششم و هفتم بهتر بود در اصول كلی قانون اساسی قرار گيرد .
2 . در ميان سه اصل محوری حاكميت ملی، با آن كه آرای اصل مادر(56)از دو اصل ديگر بيش تر بوده است:
الف. آرای موافق آن از اصل ششم كم تر و با اصل هفتم برابر می باشد
ب. آرای مخالف آن، دو برابر آرای مخالف اصل ششم و سه برابر آرای مخالف اصل هفتم است.
ج. آرای ممتنع آن،سه برابر آرای ممتنع اصل ششم و بيش از دو برابر آرای ممتنع اصل هفتم می باشد.
3 . برخلاف اصل مادر (56) آرای مخالف و ممتنع اصل ششم تقريباً و اصل هفتم دقيقاً برابر با ميانگين آرای مخالف و ممتنع در كليه اصول می باشد .
4 . با توجه به آن كه تصويب اصول ششم و هفتم به عنوان اصول كلی قانون اساسی قبل از اصل پنجاه و شش صورت گرفته، افزايش مخالفت با اين اصل قابل تأمل است .
پی نوشت ها:
1) ر.ك: راهنمای استفاده از صورت مشروح مذاكرات شورای بازنگری قانون اساسی، ج 4، ص 119 - 147 .
2) آقايان: هاشميان، عميد زنجانی، بيات، نجفقلی حبيبی و سيد هادی خامنه ای .
3) ر.ك: راهنمای استفاده از صورت مشروح مذاكرات شورای بازنگری قانون اساسی، ج 4، ص 13 .
4) سيد علی خامنه ای، اكبر هاشمی رفسنجانی و سيد عبد الكريم موسوی اردبيلی .
5) ر.ك: صحيفه امام، ج 20، ص 464 .
6) روزنامه جمهوری اسلامی، 18/1/1381، ص 3 .
7) مستفاد از: مشروح مذاكرات بررسی نهايی قانون اساسی، ج 1، ص 665 - 683 .
INDEX
فهرست منابع و مآخذ
1. قرآن مجيد .
2. اختيار معرفه الرجال، طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن (شيخ طوسی)، تصحيح حسن مصطفوی، دانشگاه مشهد، 1348 .
3. اسلام شناسی (مجموعه آثار، ج 16)، شريعتی، علی، تهران، انتشارات قلم، چاپ چهارم، 1379 .
4. اصول روابط بين الملل، عامری، هوشنگ، تهران، آگاه، 1370 .
5. الاصول من الكافی، كلينی، محمد بن يعقوب، تهران، دار الكتب الاسلاميه، چاپ دوم، 1362 .
6. الامالی او المجالس، صدوق، محمد بن حسين بن بابويه، بيروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1410 ق / 1990م .
7. الامامة و قيادة المجتمع، حائری، سيد كاظم، قم، مؤلف، چاپ اول، 1416ق .
8. الباب الحادی عشر، حلّی(علامه) حسن بن يوسف، قم، مكتبة العلامة، چاپ اول، 1413ق .
9. البدر الزاهر فی صلوة الجمعه و المسافر، (تقريرات درس آيةالله بروجردی)، منتظری، حسينعلی، قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامی، 1362 .
10. التنقيح فی شرح عروة الوثقی، غروی تبريزی، ميرزا علی، قم، مؤسسة آل البيت، چاپ دوم .
11. الرعايه فی علم الدرايه، زين الدين بن علی بن احمد عاملی (شهيد ثانی)، تحقيق عبد الحسين محمد علی بقال، قم، مكتبة آية الله مرعشی، 1413ق .
12. السرائر، حلی، محمد بن ادريس، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ چهارم، 1417ق .
13. الفروع من الكافی، كلينی، محمد بن يعقوب، تهران، دار الكتب الاسلاميه، چاپ دوم، 1362 .
14. القضاء فی الفقه الاسلامی، حائری، سيد كاظم، قم، مجمع الفكر الاسلامی، چاپ اول، 1415ق .
15. القضاء و الشهادات، انصاری، شيخ مرتضی، قم، لجنة تحقيق تراث الشيخ الاعظم، چاپ اول، 1415ق .
16. المقنعة، مفيد، محمد بن محمد بن نعمان، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ دوم، 1410ق .
17. المكاسب، انصاری، شيخ مرتضی، چاپ قديم، طبع رحلی .
18. المكاسب و البيع، آملی، محمد تقی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1413ق .
19. الميزان فی تفسير القرآن، طباطبائی، محمد حسين، بيروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، 1394ق .
20. امام خمينی و حكومت اسلامی (مجموعه آثار، ج 10)، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينی، چاپ اول، 1378 .
21. انديشه سياسی در اسلام معاصر، عنايت، حميد، ترجمه بهاء الدين خرمشاهی، تهران، خوارزمی، چاپ سوم، 1372 .
22. انوار الفقاهة، كتاب البيع، مكارم شيرازی، ناصر، قم، مدرسة الامام اميرالمؤمنين، چاپ دوم، 1413ق .
23. بايسته های حقوق اساسی، قاضی شريعت پناهی، ابوالفضل، تهران، نشر يلدا، چاپ اول، 1373 .
24. بحار الانوار، مجلسی، محمد باقر، بيروت، مؤسسة الوفاء، چاپ دوم، 1403ق .
25. بلغة الفقيه، آل بحر العلوم، سيد محمد، تهران، مكتبة الصادق، چاپ چهارم، 1362 .
26. پيرامون انقلاب اسلامی، مطهری، مرتضی، تهران، صدرا، چاپ نوزدهم، 1380 .
27. پيرامون جمهوری اسلامی، مطهری، مرتضی، تهران، صدرا، چاپ چهاردهم، 1381 .
28. تحرير الوسيله، [امام ] خمينی، سيد روح الله، بی جا، بی نا، بی تا .
29. تحف العقول عن آل الرسول، حرانی، حسن بن علی بن حسين، تهران، اسلاميه، 1402ق .
30. ترمينولوژی حقوق، جعفری لنگرودی، محمد جعفر، تهران، گنج دانش، چاپ هفتم، 1374 .
31. تشخيص مصلحت نظام از ديدگاه فقهی - حقوقی، ارسطا، محمد جواد، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و انديشه معاصر، چاپ اول، 1380 .
32. تنبيه الامة و تنزيه الملّة، نائينی، ميرزا محمد حسين، به كوشش سيد حميد رضا محمودزاده، تهران، اميركبير، چاپ اول، 1380 .
33. تهذيب الاحكام، طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن (شيخ طوسی)، تهران، دار الكتب الاسلاميه، چاپ چهارم، 1365 .
34. جواهر الكلام، نجفی، محمد حسن، تهران، دارالكتب الاسلاميه، چاپ سوم، 1362 .
35. حاكميت دولتها، ارسنجانی، حسن، تهران، سازمان كتاب های جيبی، 1348 .
36. حقوق اساسی جمهوری اسلامی ايران، هاشمی، سيد محمد، جلداول، تهران، دانشگاه شهيد بهشتی، چاپ اول، 1374 و جلد دوم، قم، مجتمع آموزش عالی قم، چاپ دوم، 1375 .
37. حقوق اساسی و نهادهای سياسی جمهوری اسلامی ايران، مدنی، سيد جلال الدين، تهران، مؤلف، چاپ سوم، 1374 .
38. حقوق اساسی و نهادهای سياسی، قاضی، شريعت پناهی، ابوالفضل، تهران، دانشگاه تهران، 1368 .
39. حقوق بشر از ديدگاه اسلام (آرای دانشمندان ايرانی)، تهران، انتشارات بين المللی هدی، چاپ اول، 1380 .
40. حكمت و حكومت، حائری، مهدی، بی جا، بی نا، بی تا .
41. حكومت ولايی، كديور، محسن، تهران، نشر نی، چاپ اول، 1377 .
42. «حكومت و مشروعيت»، مصباح، محمد تقی، فصلنامه كتاب نقد، شماره 7، تابستان 1377 .
43. خدمات متقابل ايران و اسلام، (مجموعه آثار، ج 14)، مطهری، مرتضی، قم، دفتر انتشارات اسلامی .
44. درآمدی بر حقوق اسلامی، دفتر همكاری حوزه و دانشگاه، تهران، سمت، چاپ اول، 1368 .
45. دراسات فی ولاية الفقيه و فقه الدولة الاسلاميه، منتظری، حسينعلی، قم، المركز العالمی للدراسات الاسلامية، چاپ اول، 1408ق .
46. دروس تمهيديّة فی القواعد الفقهيّة، ايروانی، باقر، قم، انوار الهدی، چاپ اول، 1418ق .
47. ديدگاه های جديد در مسائل حقوقی، مهرپور، حسين، تهران، اطلاعات، چاپ اول، 1372 .
48. رجال طوسی، طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن (شيخ طوسی)، تحقيق جواد قيومی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1415ق .
49. رسائل، كركی، علی بن حسين، تحقيق محمد حسون، قم، مكتبة آية الله العظمی مرعشی نجفی، چاپ اول، 1409ق .
50. رسائل مشروطيت، زرگری نژاد، غلامحسين، تهران، كوير، چاپ اول، 1374 .
51. روح القوانين، منتسكيو، ترجمه علی اكبر مجتهدی، تهران، امير كبير، چاپ نهم، 1370 .
52. سياست بين الملل و سياست خارجی، مقتدر، هوشنگ، مفهرس، 1370 .
53. سياست ميان ملتها، هانس جی، مورگنتا، ترجمه حميرا مشيرزاده، تهران، وزارت خارجه، چاپ اول، 1374 .
54. سيری در نهج البلاغه، مطهری، مرتضی، تهران، سپهر، چاپ دوم، 1354 .
55. صحاح اللغة، جوهری، اسماعيل بن حماد، تحقيق احمد عبدالغفور عطار، قاهره، چاپ اول، 1376ق .
56. صحيفه امام، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينی، چاپ اول، 1378 .
57. صورت مشروح مذاكرات شورای بازنگری قانون اساسی، تهران، اداره كل امور فرهنگی مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، 1369 .
58. صورت مشروح مذاكرات مجلس بررسی نهايی قانون اساسی، تهران، اداره كل امور فرهنگی مجلس، چاپ اول، 1364 .
59. عدل الهی (مجموعه آثار، ج 1)، مطهری، مرتضی، تهران، صدرا، چاپ هشتم، 1377 .
60. علل الشرايع، صدوق، محمد بن حسين بن بابويه، چاپ اول، بيروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1408 .
61. عوائد الايام، نراقی، مولی احمد بن محمد بن محمد مهدی، قم، مركز النشر التابع لمكتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول، 1375 .
62. عيون اخبار الرضا، صدوق، محمد بن حسين بن بابويه، نجف، 1390ق .
63. فرهنگ فارسی، معين، محمد، تهران، اميركبير، چاپ هشتم، 1371 .
64. فلسفه حقوق، كاتوزيان، ناصر، تهران، شركت سهامی انتشار، چاپ اول، 1377 .
65. قانون اساسی جمهوری اسلامی ايران .
66. قانون اساسی كشور فرانسه، اداره كل توافق های بين الملل، تهران، اداره كل قوانين و مقررات كشور، چاپ اول، 1376 .
67. قانون اساسی كشور ايتاليا، اداره كل توافق های بين الملل، تهران، اداره كل قوانين و مقررات كشور، چاپ اول، 1375 .
68. قانون مدنی ايران .
69. كتاب البيع، [امام ] خمينی، سيد روح الله، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ پنجم، 1415ق .
70. كمال الدين و تمام النعمة، صدوق، محمد بن علی بن حسين بن بابويه، تصحيح علی اكبر غفاری، قم، مؤسّسة النشر الاسلامی، چاپ دوم، 1404 .
71. لسان العرب، ابن منظور (جمال الدين ابوالفضل)، بيروت، داراحياء التراث العربی، چاپ اول، 1416 ق/ 1996 م .
72. لغت نامه، دهخدا، علی اكبر، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، 1373 .
73. مبانی حكومت اسلامی، سبحانی، جعفر، تنظيم جعفر خوشنويس، ترجمه داود الهامی، مؤسسه علمی فرهنگی سيد الشهداء، 1370 .
74. مبانی فقهی كليات قانون اساسی، عميد زنجانی، عباسعلی، جهاد دانشگاهی گيلان، چاپ پنجم، 1368 .
75. مبانی نظری قانون اساسی، بهشتی، سيد محمد، تهران، انتشارات بقعه، چاپ اول، 1377 .
76. مبسوط در ترمينولوژی حقوق، جعفری لنگرودی، محمد جعفر، تهران، گنج دانش، چاپ اول، 1378 .
77. مجموعه مقررات و اطلاعات مربوط به مجلس خبرگان، قم، دبيرخانه خبرگان، 1377 .
78. مجموعه نظريات شورای نگهبان، مهرپور، حسين، تهران، مؤسسه كيهان، 1371 .
79. مختلف الشيعه، حلی، حسن بن يوسف (علامه حلی)، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، 1413ق .
80. مسالك الافهام فی شرح شرائع الاسلام، زين الدين بن علی بن احمد عاملی (شهيد ثانی)، قم، بصيرتی، رحلی .
81. معجم رجال الحديث و تفصيل طبقات الرواة، خوئی، سيد ابوالقاسم، قم، مدينه العلم .
82. معجم مقاييس اللّغه، احمد بن فارس بن زكريا، تحقيق عبدالسّلام محمد هارون، قم، مكتب الاعلام الاسلامی، 1404ق .
83. مفردات الفاظ قرآن، راغب اصفهانی، حسين بن محمد بن المفضل، تحقيق نديم مرعشلی، مكتبة المرتضويه .
84. مقالات حقوقی، گرجی، ابوالقاسم، تهران، دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1375 .
85. مقدمه علم حقوق، كاتوزيان، ناصر، تهران، بهمن، چاپ هيجدهم، 1373 .
86. «منبع قانون گذاری در اسلام»، هاشمی، سيد محمود، مقالات سومين و چهارمين كنفرانس انديشه اسلامی، تهران، امير كبير، 1367 .
87. من لايحضره الفقيه، صدوق، محمد بن حسين بن بابويه، تصحيح علی اكبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ دوم، 1404ق .
88. نظريه های دولت در فقه شيعه، كديور، محسن. تهران، نشر نی، چاپ چهارم، 1378 .
89. نهج البلاغه، تصحيح صبحی صالح .
90. وسائل الشيعه، حر عاملی، محمد بن حسن، تهران، المكتبة الاسلاميه، 1388 .
91. ولايت در قرآن، جوادی آملی، عبدالله. تهران، نشر فرهنگی رجاء، چاپ سوم، 1369 .
92. ولايت فقيه، [امام ] خمينی، سيد روح الله، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينی، چاپ اول، 1373 .
93. ولايت فقيه، رهبری در اسلام، جوادی آملی، عبدالله، تهران، نشر فرهنگی رجاء، چاپ اول، 1367 .
94. ولايت فقيه و دموكراسی، اسد اللهی، مسعود و طاهری، قهرمان. سازمان تبليغات اسلامی، چاپ اول، 1373 .
95. ولايت فقيه، ولايت فقاهت و عدالت، جوادی آملی، عبدالله، قم، اسراء، چاپ اول، 1378 .
96. ولاية الامر، آصفی، محمد مهدی، المركز العالمی للبحوث و التعليم الاسلامی، 1416ق .
97. ولاية الامر فی عصر الغيبة، حائری، سيد كاظم، قم، مجمع الفكر الاسلامی، چاپ اول، 1414ق .
