با توجه به گزارش‌ها، پرونده‌ها و فیلم‌های مرتبط با مدعیان دروغین که عمدتاً در مورد مهدویت است، ترفندهای روان‌شناختیِ مدعیان دروغین از دو زاویۀ «جذب» و «پایایی» (ثابت‌ماندن در میان فرقه) بیان می‌شود: (1)
الف) ترفندهای جذب
1. اعتمادسازی کاذب با ابزار انتساب دروغین: مدعیان برای تأیید بر کلام و آرای خود، مطالب مورد ادعا را به شخصیتی علمی- سیاسی نسبت می‌دهند تا مرید، هم به اعتماد لازم برسد و هم به عظمت مدعی پی ببرد. در میان مدعیان، احمد اسماعیل بصری، از این ترفند فراوان استفاده کرد.
راه برون‌رفت: ضروری است مخاطب هنگام روبه‌روشدن با آن، چند پرسش اساسی را مطرح کند: در این نحوه اعتمادسازی چه چیزی از چه کسی نقل شده است؟ چرا باید به مدعیان اعتماد کنیم یا آنان را در موضوع مورد ادعا، قابل اعتماد بدانیم؟ آیا ادعای آنان می‌تواند یک ارزش دینی و اعتقادی مورد قبول باشد؟
2. مرحله‌ای‌بودن ادعا: مدعیان برای بیان ادعاهای بزرگتر، ابتدا ادعاهای جزئی و ملموس را بیان می‌کنند و بعد از فراهم‌شدن زمینه پذیرش آن‌ها، ادعای بزرگتر را مطرح می‌کنند؛ مثل علی‌محمد شیرازی (باب) و یا خانم (ف-گ) مدعی همسری امام که ابتدا از خواب و ارتباط سخن گفت و در ادامه خود را همسر امام در آینده خواند.
3. ارتباط‌گیری: ارتباط مؤلفه‌هایی دارد که اهم آن: الف) توجه به ویژگی شخصیتی و نیازهای روانی و اجتماعی مخاطب؛ ب) مدنظر قرار دادنِ موضوع و محتوای پیام در قلمرو رشد عواطف و احساسات و تفهیم ارزش‌ها و معیارهای اخلاقی و اجتماعی؛ ج) دقت در شرایط و موقعیت برقراری ارتباط که محیط آرام و سالم، اوقات فراقت، آخرهفته‌ها و تعطیلات دراین‌باره بسیار سازنده است.
مدعیان دروغین با توجه به این سه ویژگی در فرایند ارتباط‌گیری به جذب نیرو اقدام می‌کنند؛ مثل بهائیت در قالب «طرح روحی» و جریان یمانی در قالب تبلیغ مبلغان در پارک‌ها، زیارتگاه‌ها و... .
4. القای ماهیت ماورایی: مدعی خود را انسانی خاص و متفاوت با انسان‌های دیگر معرفی می‌کند؛ به‌طوری‌که دستی در عالم ملکوت دارد و دارای قدرتی برتر و ویژه است؛ کارهایی همچون معجزه، غیب‌گویی، شفای مریض، علم‌آموزی از اهل بیت و خدا، ارتباط با عالم ملکوت و... انجام می‌دهد و درواقع نوعی عوام‌فریبی را به نمایش می‌گذارد.
5. سوءاستفاده از انگیزه پیشرفت: مدعیان با سوءاستفاده از انگیزه‌های درونی افراد، کسانی را که نیازشان به پیشرفت بسیار زیاد است و حاضر به تحمل سختی‌ها نیز هستند، در قالب کلاس‌های سیر‌و‌سلوک، تزکیه نفس و ملاقات با حضرت و... به خود جذب می‌کنند.
6. شخصیت‌سازی کاذب مدعی: مدعیان برای جذب افراد از خودشان چهره‌ای کاریزما در قالب‌های مختلف همچون «ملاقات‌های مکرر با حضرت یا عالم غیب»، «درجه اجتهاد و استاد تزکیه» و... می‌سازند. شخصیت‌سازی از طریق ابزارهای ذیل اتفاق می‌افتد: 1. تبلیغات رسانه‌ای؛ 2. چاپ رساله؛ 3. تأسیس مکان‌ها و خطوط تلفن برای پاسخگویی مراجعان؛ 4. ضبط و تکثیر سخنرانی‌ها و توزیع رایگان در بین عموم جامعه؛ 5. تهیه و چاپ کتاب، جزوه، کارت، بروشور، کاتولوگ‌های جذاب و باکیفیت؛ 6. راه‌اندازی سایت و تبلیغ خود در فضای مجازی. (2)
7. ایجاد ترس و اشاعه توهم: مدعیان در مریدانی که نائب یا همان مدعی را همراهی نکرده‌اند، با مواردی مانندِ نفرین، مورد سؤال واقع‌شدن از سوی ائمه و خدا ایجاد ترس می‌کنند. همچنین با اشاعه توهم سؤال از شما و پاسخ از امام یا وحی الهی جهت حل مشکلات و... افراد جاهل را به سمت خود جذب می‌کنند.
8. نسخه‌پیچی برای دیگران: مدعیان برای سایر ادیان و مذاهب و همچنین گروه‌های مختلف سیاسی نسخه برای حل مشکلات ارائه می‌دهند و بدین‌ترتیب باعث فریب و جذب مردم می‌شوند. (3)
ب) ترفندهای پایایی
منظور ترفندهای است که ماهیت جذب ندارند، اما برای آن‌که جذب‌شدگان در گروه باقی بمانند، مدعیان از آن ترفندها استفاده می‌کنند.
1. مغزشویی: منظور از آن، همان بازسازی فکری است. یکی از کاربردهای این ترفند، مسائل فرقه‌ای است که مدعیان با شیوه‌های مختلف بر روی مرتبطان خود انجام داده، آن‌ها را پس از جذب، تغییر هویت داده‌اند.
2. مظلوم‌نمایی: طبق این شگرد اگر حریف مقابل، برای جامعه توضیح دهد که شما واقعاً مظلوم نیستید؛ باز هم مظلوم‌نمایی مؤثر است و این ناشی از ویژگی‌های روانی و عاطفی افراد جامعه مانند ظلم‌ستیزی و نوع‌دوستی است.
3. ایجاد شخصیت کاذب در مریدان: بدین‌معنا که درباره مرید و مخاطب واژه‌هایی به‌کار برده می‌شود که احساسات وی را برمی‌انگیزد و به او شخصیت موجه می‌دهد؛ به‌طوری‌که حضور خود را در این جریان و فرقه مایه افتخار می‌داند. (4)
4. مراقبت از رفتار خود: آنان در انظار عمومی طوری رفتار می‌کنند که خود را مأمن دیگران نشان دهند. (5)
پاورقی
(1) صفری فروشانی، نعمت‌الله و مسلم کامیاب، «ترفندهای روانشناختی مدعیان دروغین مهدویت در ایران معاصر»، فصلنامه انتظار موعود، شماره 55، زمستان 1395، ص78.
(2) صفری فروشانی، نعمت‌الله و مسلم کامیاب، «ترفندهای روانشناختی مدعیان دروغین مهدویت در ایران معاصر»، فصلنامه انتظار موعود، شماره 55، زمستان 1395، ص79-92.
(3) پوراکبر، الیاس، «آسیب‌شناسی مهدویت از بعد مدعیان دروغین»، فصلنامه رشد آموزش قرآن و معارف اسلامی، شماره 93، تابستان 1393، ص14.
(4) صفری فروشانی، «ترفندهای روانشناختی مدعیان دروغین مهدویت در ایران معاصر»، فصلنامه انتظار موعود، شماره 55، ص93-95
(5) پوراکبر، الیاس، «آسیب‌شناسی مهدویت از بعد مدعیان دروغین»، فصلنامه رشد آموزش قرآن و معارف اسلامی، شماره 93، تابستان 1393، ص14.
برگرفته از پژوهشنامه امنیت فرهنگی افق مکث؛ محصولی از مرکز پژوهشی مبنا
دسترسی به نشریه
