خداوند تبارکوتعالی در آیه 58 سوره نساء میفرماید: «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَىٰ أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ ۚ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ كَانَ سَمِيعًا بَصِيرًا»
همانا خداوند متعال به شما امر می کند که امانات را به اهلش بسپارید و وقتی بین مردم حکم می کنید به عدالت حکم کنید. همانا خداوند به شما پند نیکو می دهد و همانا خداوند شنوای بیناست.(1)
سه کلیدواژه مهم در موضوع شایسته سالاری در ابتدای این آیه وجود دارد که عبارتاند از «يَأْمُرُكُمْ - الْأَمَانَاتِ و َاهْلِهَا»
اول این که خداوند امر می کند پس واجب است اطاعت از مضمون دستور داده شده در این آیه.
دوم امانات . همانگونه که در تفاسیر آمده است برای امانات معانی مختلفی بیان شده است. مثل امانات مصطلح، اهل و عیال، دانش آموز و... اما آنچه برخی مفسران در این آیه مدنظر قرارداده اند و مراد آیه را در این مورد بیان کردهاند «امارت، ولایت و مدیریت» است؛
سوم، کلیدواژه اهل است که موضوع این سخن می باشد. اهل یعنی چه؟ شایستگی به چه معناست؟ در احادیث چه جایگاهی دارد؟
ماهیت قدرت و مسئولیت در نظام اسلامی
این عبارات و معانی آن نشاندهنده آن است که ماهیت قدرت و مسئولیت در نظام اسلامی درواقع «امانت» است. یعنی برای مدتی به شخصی میسپارند و سپس از او خواهند گرفت. همچنان که امیرالمومنین(ع) در خطبه 5 نهج البلاغه خطاب به والی آذربایجان می فرماید: وَ اِنَّ عَمَلَكَ لَيْسَ لَكَ بِطُعْمَة، وَلكِنَّهُ فى عُنُقِكَ اَمانَةٌ... حکمرانى براى تو طعمه نیست، بلکه امانتى است برعهده ات...
این نکته بسیار مهمی است که باید به آن دقت شود و میبایست مسئولیتها، مدیریتها، ولایت و امامت را به اهل آن و فرد شایسته بسپاریم و مردم باید به این نکته دقت کنند، زمانی که میخواهند قدرت و مسئولیتی را به فردی بسپارند، آن شخص «اهل» باشد تا آن را ضایع نکند و در آن خیانت نکند و به سلامت به خود مردم برگرداند.
شایستگی چیست و تعامل تخصص و تعهد چگونه است؟
اکنون به این امر خواهیم پرداخت که اهل بودن به چه معنی است و فرد اهل چه ویژگیهایی دارد. اهل بودن به معنای شایستگی بوده و فرد شایسته دو ویژگی برجسته دارد. اولین ویژگی، داشتن تعهد ازجمله تعهد اخلاقی، وجدانی و دینی است. دومین ویژگی دارا بودن تخصص است؛ یعنی کار بلد بودن و آگاهی از چگونگی انجام کار.
اینکه شخص میبایست متعهد باشد به این دلیل است که فرد متعهد در امانت خیانت نمیکند و امانت را ضایع نخواهد کرد. دلیل لزوم متخصص بودن فرد نیز توانایی انجام امور به بهترین شکل، در کمترین زمان و کمترین هزینه است. با این تأکید، اگر شخصی تخصص نداشته و فقط با تعهد به کار بپردازد مانند رانندهای است که به لحاظ ظاهری آدم خوبی است اما مهارت کافی برای رانندگی ندارد و درنهایت مسافران را دچار سانحه خواهد کرد؛ و نیز فردی که تخصص بدون تعهد دارد، همه را فریب داده و در امانت خیانت خواهد کرد. درنتیجه وجود همزمان تخصص و تعهد از ملزومات تصدی امور است.
شهید چمران در رابطه باکسانی که با برچسب تعهد صرف میخواهند صاحبمنصبی شوند تعبیر زیبایی دارد. ایشان میگوید چنین فردی دروغ میگوید که تعهد دارد، او تعهد هم ندارد؛ چراکه انسان متعهد در کاری که تخصص ندارد ورود نکرده و آن را نمیپذیرد. (2)
در این راستا به روایاتی از معصومین اشاره میکنیم که اگر در جامعه اسلامی رعایت میشدند، تمدن اسلامی با جایگاهی مثالزدنی تداوم می یافت .کما اینکه در طول 23 سال از حکومت نبوی، پیامبر اکرم(ص) شکل دادند و پسازآن نیز به دلیل روحیه و آموزههایی که پیامبر(ص) به جامعه تزریق کرده و همچنان جاری بود، آن توسعه ناگهانی در جهان پیدا شد که ابرقدرتهای جهان را نیز تسلیم خود کرد.
پیامبر اکرم(ص) در حدیثی میفرماید: اگر کسی شخصی را بهعنوان رئیس بر چند نفر بگمارد و بداند در میان آنها یکی شایستهتر از او وجود دارد به خداوند و پیامبر او و تمامی مسلمین خیانت کرده است. (3) متأسفانه خیانت به خدا و رسول خدا زیاد است. اما نکته مهم حدیث از منظر منظر حقوق عمومی مطلب بعدی است. چرا پیامبر(ص) فرموده بهتمامی مسلمین خیانت کرده و چرا نفرموده است بر آن چند نفر یا سازمان، یا شهر و یا حتی بهکل کشور خیانت کرده است؟ این بیان نشاندهنده آن است که اگر فردی حتی در این سطح محدود نیز شایستهسالاری را رعایت نکند، تمدن اسلامی را دچار خدشه و امت اسلامی را ذلیل کرده و فرهنگ نادرستی را ترویج میکند. این مضمون متعالی در اصل یازدهم قانون اساسی نیز موردتوجه قرارگرفته است و امت اسلامی را امت واحده خطاب میکند، (4) در این تعبیر امت اسلامی دارای هویت واحد بوده و اگر فردی در گوشهای از جهان اسلام برخلاف آموزههای اسلامی، خیانتی انجام دهد در حقیقت بهکل امت اسلامی خیانت کرده است.
با توجه به این حدیث آیا فردی که در قیامت میخواهد وارد بهشت شود نباید از تمامی مسلمین طلب حلالیت کند؟ این امر در حقیقت غیرممکن بوده و این فرد وارد بهشت نخواهد شد؛ و نیز شخصی هم که شایسته نبوده و مسئولیت پذیرفته در آتش خواهد بود چون علاوه بر این حدیث، حدیث دیگری از رسول اکرم(ص) نقلشده است که میفرماید: «مَنْ تَوَلَّى عَمَلًا وَهُوَ يَعْلَمُ أَنَّهُ لَيْسَ لِذَلِكَ الْعَمَلِ بِأَهْلٍ فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ» اگر کسی کاری را بپذیرد و بداند شایسته آن نیست، نشیمنگاه(جایگاه) او در قیامت آتش خواهد بود.
بهراستی اگر مسلمانان، صرفاً به این احادیث نورانی عمل میکردند وضعیت کنونی جهان اسلام این بود یا اینکه در عرصه بینالمللی به قدرت فوقالعادهای رسیده بود؟ درنهایت تأسف از همان ابتدا و پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) این حدیث خدشهدار و فرد شایسته کنار گذاشته شد و بهمرور جامعه به سمت اضمحلال و اختلاف پیش رفت.
نکته مهم دیگر آن است که این مسئولیت صرفاً برای مسئولین نبوده و شامل مردم هم میباشد. زمانی که فردی به نماینده و یا رئیسجمهوری رای میدهد، او نیز برای این رای مسئولیت دارد و مشمول این احادیث میشود. کسی که فرد ناشایستی را برای امری انتخاب کند مشمول این احادیث خواهد شد. لذا هنگام رای دادن تخصص و تعهد را توامان میبایست مدنظر قرارداد.
ان شاءلله تمام مسلمین جهان عامل به این آیه نورانی و احادیث شریف باشند تا در برابر خداوند متعال روسفید شویم.
نویسنده: دکتر محمدتقی دشتی (عضو هیئتعلمی دانشگاه و مدیر مرکز پژوهشی مبنا)
(1)ترجمه آیتالله مکارم شیرازی
(2)تعبیر دقیق این شهید بزرگوار این است: «میگویند تقوا از تخصص لازمتر است، آن را میپذیرم. اما میگویم آنکس که تخصص ندارد و کاری را میپذیرد، بیتقواست.»
(3)قال رسول الله - صلی الله علیه و آله - : مَنِ استَعمَلَ عامِلاً مِنَ المُسلِمینَ وَ هُوَ یعلَمُ اَنَّ فیهِم اَولَی بِذلِکَ مِنهُ وَ اَعلَمُ بِکِتابِ اللهِ وَ سُنَّةِ نَبِیهِ فَقَد خانَ اللهَ وَ رَسولَه وَ جَمیعَ المُسلِمینَ.«جامع الصغیر، ج 1، ص 45». در حدیث دیگر آمده است: مَنْ تَقَدَّمَ عَلی قَوْمٍ مِنَ الْمُسْلِمینَ وَ هُوَ یَری أَنَّ فیهِمْ من هو افضل منه فقد خان اللَّه و رسوله و المسلمین « الغدیر، ج ۸ ، ص ۲۹۱ »
(4)بهحکم آیه کریمه «ان هذه امتکم امة واحدة و أنا ربکم فاعبدون» همه مسلمانان یک امتاند و دولت جمهوری اسلامی ایران موظف است سیاست کلی خود را بر پایه ائتلاف و اتحاد ملل اسلامی قرار دهد و کوشش به عمل آورد تا وحدت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جهان اسلام را تحقق بخشد.