موسسه صراط مبین

متن آیه: يَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنفِقُونَ ۖ قُلْ مَا أَنفَقْتُم مِّنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ ۗ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ (بقره 215)
ترجمه آیه: از تو سؤال می‌کنند چه چیز انفاق کنند؟ بگو: «هر خیر و نیکى (و سرمایه سودمند مادّى و معنوى) که انفاق می‌کنید، باید براى پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و مستمندان و درماندگان در سفر باشد.» و هر کار خیرى که انجام دهید، خداوند از آن آگاه است. (و پاداش شما محفوظ خواهد بود).
پیام‌های کلی آیه:
1- «يَسْأَلُونَكَ» در آیه 215 دلالت بر جواز سؤال پرسیدن می‌کند.
2- پرسش می‌بایست شرایطی داشته باشد که به شرح زیر است:
• باید از پرسش از اموری که موجب ناراحتی پرسش‌کننده می‌شود اجتناب کرد.
• سؤال می‌بایست برای دانستن مطرح شود. بنابر روایت امیرالمؤمنین می‌بایست برای دانستن سؤال شود نه اینکه برای به‌زحمت انداختن دیگران. حضرت علی علیه‌السلام فرمود: «سل تفقها و لا تسئل تعنتا، فان الجاهل المتعلم شبیه بالعالم، وان العالم المتعسف شبیه الجاهل؛ برای فهمیدن بپرس؛ نه به قصد به‌زحمت انداختن دیگری؛ زیرا که جاهلی که می‌خواهد بیاموزد، شبیه داناست. دانایی که با برتری‌طلبی، قدم در بیراهه می‌نهد، شبیه جاهل است». (نهج‌البلاغه، حکمت 320)
• سؤال شونده می‌بایست سؤال را در مسیر درست خود به جریان بی اندازد.
• سؤال کردن نباید موجب تعطیلی عقل انسان شود چراکه این حالت با تأکید زیاد خداوند مبنی بر تعقل، منافات دارد.
• حُسْنُ السُّؤالِ، نصْفُ الْعلْمِ. خوبی سؤال نصف علم است.
3- موضوع انفاق بر طبق این آیه باید هر مال و کاری باشد که عرفا بر آن خیر گفته می‌شود. و عرف یک معنای عرفی عقلایی دارد مانند عدالت.
4- خیر می‌تواند غیر از مال شامل امور دیگری باشد مانند کمک کردن به دیگران.
5- در صدقه دادن باید افرادی که قرابت بیشتری دارند در اولویت قرارداد. این نحوه دستور یک فایده دارد و آن طراحی یک شبکه تأمین اجتماعی است که می‌تواند به دولت اسلامی کمک کند و از هزینه‌های دولت کم شود.
6- خداوند از آن چیزی که در بین مردم موجود است بهترین استفاده را می‌کند و موجب انسجام اجتماعی نیز می‌شود.

نکات حقوق عمومی آیه:
1- با توجه به این آیه و برخی دیگر از آیات حق بر سؤال پرسیدن از حکومت برای مردم به رسمیت شناخته می‌شود.
2- حق بر سؤال، تکلیف به پاسخ ایجاد می‌کند. امام علی(ع) در حکمت 478 نهج‌البلاغه می‌فرماید: «مَا أَخَذَ اللَّهُ عَلَى أَهْلِ الْجَهْلِ أَنْ يَتَعَلَّمُوا، حَتَّى أَخَذَ عَلَى أَهْلِ الْعِلْمِ أَنْ يُعَلِّمُوا؛ خداوند، نادان را به آموختن موظف نساخت، مگر آنگاه، كه دانايان را موظف ساخت كه نادانان را تعليم دهند.» از این بیان امیرالمؤمنین(ع) می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت پس از حق بر سؤال در جامعه، تکلیف بر پاسخ برای سؤال شوندگان به وجود می‌آید.
3- دولت اسلامی می‌بایست حق بر سؤال را برای شهروندان به رسمیت بشناسد و مردم نیز سؤالات خود را در موضوع حاکمیت و وظایف آن مطرح کنند؛ چراکه نداستن برخی امور برای مردم در جامعه اسلامی ناگوار است. در این‌گونه موارد می‌بایست سؤال را مطرح کرد، هرچند پاسخی ناگوار داشته باشد.
4- دولت اسلامی می‌بایست از باب مقدمه واجب مانند تعلیم دادن مردم، زمینه را برای سؤال پرسیدن و دانایی مردم فراهم کند و فرهنگ سؤال پرسیدن را با شرایطی که گفته شد، به‌منظور تشویق مردم به آموختن ترویج کند.
5- سؤال کردن می‌تواند راه را برای فهمیدن باز کند. برخلاف شیوه‌ای که اکنون در نظام آموزشی ما در حال انجام است و در آن دانش آموزان موظف هستند صرفاً مطالب را به ذهن خود بسپارند و سؤالی از آن‌ها نداشته باشند.
6- ضابطه صدقه، نفع رساندن به دیگران و خدمت‌رسانی است. مانند توسعه مراکز و مؤسسات خیریه که توسط مردم اداره می‌شود. این مورد باید از سیاست‌های دولت اسلامی باشد.
7- اهمیت شناخت انفاق شوندگان از دیگر امور مهم است. دو دلیل برای اینکه در این آیه ترتیب رعایت شده است مطرح است. اول، فهم عقلایی؛ فهم عقلایی بر این ترتیب و اولویت‌ها تصریح می‌کند. حکیم موظف است که منظور خود را به روشی رسا به مردم بیان کند و اگر منظوری جز این داشت می‌بایست بر آن تصریح کند. دوم، در روایت آمده است درصورتی‌که بستگان و خویشان نیازمند باشند صدقه به کسی دیگر نمی‌رسد.
8- مردمی که این‌چنین به داد یکدیگر می‌رسند رحمت الهی را بر خود سرازیر می‌کنند.
9- بنای خداوند برای ارتباط با جامعه انسانی مبنی بر اصل رحمت است.