مقدمه

مقدمه

طرح موضوع

قرن های سوم و چهارم هجری در تاريخ انديشه اسلامی اهميت فراوانی دارد. انديشمندان و فيلسوفان بزرگ اسلامی، از جمله فارابی، ابوعلی سينا، ابوحيان توحيدی، ابوسليمان سجستانی، صاحب بن عباد، ابوعلی مسكويه، ابن عامری و اخوان الصفا همه در اين مقطع تاريخی زيسته اند و در حقيقت، اين دوران اوج شكوفايی فلسفه سياسی در اسلام است. پيش تر نويسنده كنكاشی در افكار سياسی معلم ثانی (1)، ابونصر فارابی، مؤسس فلسفه سياسی در اسلام به عمل آورد و با عنوان «انديشه سياسی فارابی» به خوانندگان تقديم شد.
در ادامه، آن چه اينك ارائه می شود تأملی در فلسفه سياسی معلم ثالث، ابوعلی مسكويه، است كه از جهات مختلف اهميت دارد. علاوه بر موقعيت مهم دوران حيات وی، مسكويه انديشمندی شيعی مذهب و ايرانی تبار است كه سال ها در دستگاه سلاطين آل بويه فعاليت داشته است. اوضاع سياسی در دوران وی بحرانی ترين مقطع تاريخ اسلام است: جنگ داخلی بی پايان، تشتت و تفرقه و نزاع فرقه ای، مذهبی و نژادی به حدی رسيد كه از دولت مركزی خلافت جز نامی باقی نماند؛ در گوشه و كنار مملكت اسلامی دولت های مختلفی اعلام موجوديت و خودمختاری كردند؛ اربابان قدرت و اميرالامراهای دربار خليفه به جنگ يك ديگر پرداختند و تجاوزات و تصرفات خارجی بيزانس به اوج خود رسيد. آن چه شايان ذكر است يورش مقتدرانه ديلميان و آل بويه به بغداد، قلب خلافت، است كه در نتيجه، دارالخلافه سقوط كرده و به تصرف آنان درآمد، خليفه در دستان معزالدوله ديلمی گرفتار شده و در كنار اميران قدرتمند آل بويه تنها به تشريفات صوری محدود گرديد. جالب است كه بدانيم ابوعلی مسكويه جزء لشكريان پيش قراول بود كه به فرماندهی ابومحمد مهلبی وارد بغداد شده بودند و بعد از پيروزی و اقتدار آل بويه، سال ها در مقام مشاورت و معاونت امرا و وزرای اين خاندان شيعی مذهب منصوب بود. بسيار قابل توجه است كه مسكويه از همان دوران جوانی كه در كنار مهلبی بود و سن اش را به بيست تخمين زده اند، در مسير تفكر و انديشه گام برداشت و به خوبی توانست خاطرات اين دوران را ثبت و ضبط كند.(2)
بعد از تحكيم قدرت آل بويه در بغداد، سياست رو به شرق آن ها سبب شد تا مسكويه به همراه آن ها مجدداً به ايران برگردد و علاوه بر مقام معاونت و منادمت دربار، خازن كتابخانه سلطان عضدالدوله باشد و با مرگ سلطان، با تجربه سی سال كارسياسی در پنجاه سالگی از سياست كناره گيری كند و بيش از نيمی از عمر خود را درتهذيب نفس و چاره جويی در حل بحران عصر خويش بگذراند. مهم ترين اثر علمی او در اين دوران كتاب ارزشمند «تهذيب الاخلاق» است. او توانست حكمت عملی را در اين قسمت به خوبی بازسازی و معماری كند. به نظر نگارنده، آن چه به اين اثر ارج و اهميت داده است پردازش فلسفه اخلاق و به ويژه طراحی استادانه «اخلاق مدنی» است. سؤال هايی كه در آغاز اين نوشتار فراروی نگارنده قرار گرفت بدين قرار است:
- اوضاع سياسی - فرهنگی قرن های چهارم و پنجم چه تأثيری در انديشه و شخصيت سياسی مسكويه داشت؟
- چرا مسكويه در اواخر عمر به مباحث سعادت شناسی و تهذيب اخلاق روی آورد؟
- سياست، دولت و حكومت در انديشه و اخلاق مدنی مسكويه چه جايگاهی دارد؟
صاحب اين قلم در گام نخست، بر آن بود كه برای پاسخ گويی به اين سؤال ها توصيف جامعی از كليّت نظام فلسفه سياسی او به عمل آورد و ساختار انديشه منظومه ای او را به همراه اصول و بنيادهای فلسفی اش ارائه كند، اما تنگناها مجالی نداد و در اين تك نگاری به كم تر از آن راضی شد. اميد كه تفصيل آن در آينده مطرح شود.
نگارنده در بررسی همه مؤلفه های منظومه فكری مسكويه بر اين فرضيه متمركز شده كه وی سبب همه فسادها و بحران ها و معضلات جامعه اسلامی را در دوری از اصول و ارزش ها و اخلاقيات يافته و راه حل را در روی آوردن به تهذيب نفس و ترويج «اخلاق مدنی» تشخيص داده است و برای ترسيم راه كارهای عملی، نظامنامه خويش را در قالب «ترتيب السعادات»، «فوز الاصغر»، «فوزالاكبر»، «سياسة الملك» و «تهذيب الاخلاق» طراحی و ارائه كرده است. در سرتاسر تحقيق كوشش شده تا اين فرضيه به محك آزمون گذاشته شود و انديشه سياسی مسكويه از اين زاويه بازسازی و به سامان شود. روش تحقيق، ابتدا بر توصيف و سپس بر تحليل قرار داده شده است. در اثنای تحقيق، نگرش های ديگران درباره انديشه مسكويه از نظر دور نمانده، اما تلاش شد كه محور، ارزيابی و تحليل آثار خود ايشان باشد؛ بنابراين، تحقيق حاضر بدون هيچ واسطه ای برگرفته از انديشه مسكويه است، هم چنان كه پيش از اين در مورد انديشه سياسی فارابی چنين تحقيقی به عمل آمد.

سازمان دهی كتاب


كتاب حاضر در پنج فصل و يك مقدّمه و خاتمه تنظيم شده است. در فصل آغازين، از زندگی و زمانه معلم ثالث به اختصار سخن رفته است.
فصل دوم به اجتماع و سياست اختصاص يافته و تلاش شده تا ماهيت اجتماع و منشأ حيات اجتماعی از زوايای مختلف بررسی شود تا معلوم گردد كه آيا انسان ها مدنی بالطبع اند، يا ضرورت های زندگی، اجتماع را بر آن ها تحميل ساخته است و يا آن كه به دليل عدم تطابق با طبيعت و وجود كاستی های فراوان و يا برای تحصيل سعادت و فضيلت آن را برگزيده اند. با اين بيان، بحث انواع اجتماعات سياسی به تفصيل مطرح شده است.
فصل سوم متكفل بيان مقام سياست نزد معلم ثالث است. با بررسی مفهوم سياست و جايگاه آن در منظومه فكری او، نسبت آن با شريعت و اخلاق و تاريخ و فلسفه بررسی شده است.
فصل چهارم به بيان اهميت و جايگاه دولت و حكومت در انديشه مسكويه پرداخته است. با بررسی مفهوم دولت از منظر ره يافت های فلسفی، سياسی و حقوقی، عناصر چهارگانه آن مشخص شده و در نهايت، بحث بر عنصر حكومت متمركز گرديده است. با بررسی ضرورت حكومت، انواع و شكل های آن از ديدگاه معلم ثالث بيان شده و در پايان، غايات حكومت فاضله، از جمله كمال، سعادت، خير و عدالت به تفصيل آمده است.
فصل پنجم به ساختار حكومت مطلوب مسكويه پرداخته است. در اين فصل تلاش شده تا جايگاه حاكمان سياسی و مردم در حكومت مشخص شود. در بحث رهبری، شرايط و ويژگی ها و انواع و اقسام و كارويژه های آن بررسی شده است. در اين فصل از منظر خاستگاه حكومت، مشروعيت الهی در مقام ثبوت و مقبوليت اجتماعی در مقام تحقق خارجی مورد بررسی قرار گرفته و از اين طريق، نقش ساختاری مردم در حكومت بيان شده است، و با بررسی موضوع مشاركت سياسی، انواع و زمينه های حضور مردم در عرصه حكومت مطرح گرديده است.
در خاتمه، به نتيجه گيری اجمالی از مباحث فصل های پنجگانه مبادرت شده و ترجمه رساله «ماهيت عدل» مسكويه را آورده ايم.

 

1. محصول آن خاطرات، كتاب تاريخی «تجارب الامم» است كه در شش مجلد تنظيم شده است. او خاطرات سال های 340 تا 369 را نگاشته و معلوم نيست چرا به آن ادامه نداده است، در حالی كه حداقل نيم قرن بعد از آن زنده بوده است. به نظر می رسد گرايش مسكويه به كناره گيری از سياست دليل عدم نگارش او باشد. تذكر اين نكته لازم است كه او در نگارش تاريخ قبل از دوران خويش از منابعی، چون تاريخ طبری، تاريخ ثابت بن سنان و گنجينه های گرانبهای آل بويه استفاده كرده است.
2. عنوان «معلم» اصطلاحی است كه به شخصيت های مؤسس كه در سير تاريخ انديشه منشأ تحول و تأسيس فكری بوده اند اطلاق شده است. اولين بار به ارسطو، «معلم» گفته شد، سپس ابونصر فارابی كه مؤسس فلسفه عمومی و سياسی در جهان اسلام بود، نامزد منحصر به فرد معلم ثانی شد. گسترش و شكوفايی فلسفه در دنيای اسلام سبب شد كه نامزد «معلم ثالث» بيش از يك نفر باشد، به همين دليل در تاريخ انديشه اسلامی سه نفر به نام های ابوعلی مسكويه، ابوعلی سينا و ميرداماد به «معلم ثالث» ملقب شده اند. البته ميرداماد گاهی بالقب «معلم رابع» نيز ناميده شده است و ما نيز با همين لقب به تحقيق فلسفه سياسی او می پردازيم. صدرالمتألهين شيرازی نامزد «معلم خامس» است و ما پيش از اين اجمالی از فلسفه سياسی او را در مجله «قبسات» شماره 10 و 11 به چاپ رسانديم. نگارنده در نظر دارد بعد از تك نگاری های انديشه سياسی، فلسفه سياسی اسلام را از معلم ثانی تا معلم خامس به زودی به انجام برساند. ان شاءا....

این مورد را ارزیابی کنید
(0 رای‌ها)

پیام هفته

مصرف کردن بدون تولید
آیه شریفه : وَ لَنُذيقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنى‏ دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ ... (سوره مبارکه سجده ، آیه 21)ترجمه : و ما به جز عذاب بزرگتر (در قیامت) از عذاب این دنیا نیز به آنان می چشانیم ...روایت : قال أبي جعفر ( ع ): ... و لله عز و جل عباد ملاعين مناكير ، لا يعيشون و لا يعيش الناس في أكنافهم و هم في عباده بمنزله الجراد لا يقعون على شيء إلا أتوا عليه .  (اصول کافی ، ج 8 ، ص 248 )ترجمه : امام باقر(ع) مي‌فرمايد: ... و خداوند بدگانی نفرین شده و ناهنجار دارد که مردم از تلاش آنان بهره مند نمی شوند و ایشان در میان مردم مانند ملخ هستند که به هر جیز برسند آن را می خورند و نابود می کنند.

ادامه مطلب

موسسه صراط مبین

نشانی : ایران - قم
صندوق پستی: 1516-37195
تلفن: 5-32906404 25 98+
پست الکترونیکی: این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید