در ضمن پيامبر و امام اين نظارت را در حال حيات و مرگ بطور يكسان دارند.
امام صادق (ع ) از پيامبر اكرم (ص ) نقل می كند كه فرمود:
حـيـات و مرگ من برای شما خير است . در زمان حياتم ، بدرستی كه خداوند به وسيله من شما را هدايت كرد كه در گمراهی نيفتيد و شما را از پرتگاه آتش نجات داد و در زمان مرگم ، بدرستی كه اعمال شما بر من عرضه می شود، اگر نيكو باشد، از خداوند می خواهم كه آن را برای شما زياد كند و اگر عمل زشتی باشد از خداوند برای شما طلب آمرزش می كنم ... .(251)
نظارت بر اعمال بندگان ، بخشی از ولايت تكوينی است كه امام و پيامبر بر جهان هستی دارند و قدرت آنان بر تصرّف در عالم هستی بيش از آن است كه ما می فهميم .
چـنـانـچـه از روايـات اسـتـفـاده مـی شـود، ايـن ويـژگـی خـليـفـه و حـجـّت خداست بگونه ای كه اسماعيل ازرق می گويد: از امام صادق (ع ) شنيدم كه فرمود:
خـداونـد حـكـيمتر و گراميتر و داناتر از آن است كه حجّتی بر بندگانش قرار دهد و به او بر آنان احتجاج كند، ولی امور آن بندگان از آن امام مخفی بماند.(252)
سماعه می گويد: از امام صادق (ع ) شنيدم كه فرمود:
چرا به رسول خدا(ص ) بدی می كنيد؟ مردی گفت : چگونه ما به او بدی می كنيم (در حالی كه او سـالهـاسـت از دنـيـا رفـتـه اسـت )؟ پـس فـرمـود: آيـا نـمـی دانـيـد كـه اعمال شما بر پيامبر(ص ) عرضه می شود؟ پس اگر در ميان اعمالتان گناهی را ببيند، بدش مـی آيـد، پـس بـه پـيـامـبـر خـدا بـدی نـكـنـيـد و او را ( بـه واسـطـه انـجـام كـار نـيـك ) خوشحال كنيد.(253)
نتيجه آنكه امامان معصوم (ع ) كه جانشينان بر حق پيامبر و حجّت بر خلق هستند اين مقام را بدون كـم و كـاسـت هـمـچـون پـيـامـبـر(ص ) دارا هـسـتـنـد و هـمـگـی نـظـارت كامل بر افعال بندگان دارند.
چگونگی نظارت بر اعمال
بايد توجه داشت كه چون جهان ، عالم اسباب و مسببات است ، امور خارق العاده نيز از راه اسباب خـود واقـع مـی شـونـد. بـه هـمـيـن جـهـت در روايـات ، نـظـارت امـامـان (ع ) را بـر اعـمـال ، بـه واسـطـه سـتونی از نور بيان می كند. البته روشن است كه مراد از اين نور، نور جسمانی نيست ؛ زيرا نور مادی مورد شهود همگان قرار می گيرد و اين بيانات تمثيلاتی برای فهم ماست .
محمد بن مروان می گويد:
از امام باقر(ع ) شنيدم كه فرمود:
هـر كـدام از مـا امـامان ، درشكم مادر سخن را می شنود. وقتی از شكم مادر روی زمين قرار گرفت ، خداوند فرشته ای را بر می انگيزد كه بر بازوی او بنويسد:
((وَتَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ صِدْقا وَ عَدْلا لامُبَدِّلَ لِكَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّميعُ الْعَليمُ))(254)
سـپـس سـتـونـی از نـور بـرای او بـلنـد مـی شـود كـه بـه وسـيـله آن اعمال بندگان را می بيند.(255)
روايات زيادی بدين مضمون وارد شده و در بعضی از آنها چنين آمده است :
وقـتـی كـه امـام (ع ) عـلم چـيـزی را اراده كـنـد، بـه آن سـتـون نـظـر مـی كـنـد، پـس آن را مـی شناسد.(256)
از امـام كـاظـم (ع ) نـقـل شـده كـه امـام در روی زمين به منزله ماه در آسمان است ، او (امام ) از تمام چـيـزهـا اطـلاع دارد(257)، ليـكـن خـداونـد متعال ، از طريق آن ستون نور، علم را به امام افاضه می كند.
دليل اين نظارت از قرآن و حديث
منشاء اعتقادی كه گذشت ، خود قرآن كريم است .
((وَ قـُلِ اعـْمـَلُوا فـَسـَيـَرَی اللّهُ عـَمـَلَكـُمْ وَ رَسـُولُهُ وَ الْمـُؤْمِنُونَ ثُمَّ تُرَدُّونَ اِلی عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ))(258)
و بـگـو: عـمـل كـنـيـد (از خوب و بد) پس بزودی عمل شما را خدا و پيامبرش و مؤ منان خواهند ديد. سـپـس بـه سـوی خـداونـد دانـای عـيـان و نـهـان بـرگـردانـده مـی شويد، پس شما را به آنچه عمل می كرديد، آگاهتان می كند.
مـجـمـوع اول و آخـر آيـه ايـن مـعـنـا را مـی رسـانـد كـه آنـچـه مـی خـواهـيـد از خـوب و بـد عـمـل كـنـيد، خداوند و پيامبر و مؤ منان ، شاهد حقيقت عملتان در دنيا هستند. سپس روز قيامت نيز خود شـاهـد حـقـيـقـت عـمـلتـان خـواهـيـد بـود و بـديـهـی اسـت كـه هـمـه مـؤ مـنـان شـاهـد عـمـل انسانها نيستند؛ بنابراين عده مخصوصی از آنان هستند كه در كنار خدا و پيامبر(ص ) گواه نـمـونـه ، بـريـد عـجـلی مـی گـويـد: نـزد امـام صـادق (ع ) بـودم پـس از مـفـاد آيه مزبور سؤ ال كردم . آن حضرت فرمود:
مقصود خداوند از مؤ منان ما هستيم .(259)
عبدالرحمان بن كثير از امام صادق (ع ) نقل می كند كه آن حضرت در مورد آيه يادشده فرمود:
((هُمُ الاَْئِمَّةُ تُعْرَضُ عَلَيْهِمْ اَعْمالُ الْعِبادِ كُلَّ يَوْمٍ اِلی يَوْمِ الْقيامَةِ))
مـؤ مـنـان هـمـان امـامـان هـسـتـنـد كـه اعـمـال بـنـدگـان تـا روز قـيـامـت بـر آنـان عـرضـه مـی شود.(260)
مـحـمـد بـن مـسـلم وزراره گـويـنـد: از امـام صـادق (ع ) سـؤ ال كـرديـم : آيـا اعـمـال بـر پـيـامـبر(ص ) عرضه می شود؟ فرمود: در آن شكی نيست سپس آيه مزبور را تلاوت كرد و فرمود: خداوند گواهانی در روی زمين دارد.(261)
نمونه هايی از نظارت پيامبر وامام بر اعمال مردم
هارون بن رئاب گويد: برادری داشتم جارودی مذهب ـ آنان خود را به زيديّه نسبت می دهند ـ وقتی خدمت امام صادق (ع ) وارد شدم ، فرمود:
حال برادرت چگونه است ؟ جواب دادم : برادرم نزد قاضی و همسايگان از هر جهت پسنديده است ، تـنـهـا عـيـبش اين است كه به امامت شما اقرار نمی كند. امام (ع ) فرمود: به چه سبب به ولايت ما اقرار نمی كند؟ عرض كردم : به گمانش روش تقوا و خداپرستی اين است . امام فرمود: كجاست ورع و تقوا در حالی كه در شب نهر بلخ ، كار خود را تمام كرد من نيز پس از اين خبر غيبی امام ، نـزد بـرادرم رفـتـه وبه وی گفتم : مادر به عزايت بنشيند، قضيّه شب نهر بلخ چه بود؟ سپس سخن امام صادق (ع ) را برايش نقل كردم . برادرم گفت : راستی امام صادق تو را خبر داد؟ گفتم : آری . گـفـت : شـهـادت مـی دهـم كـه او امـام و حـجـّت خـداسـت . بـعـد عـمـل خـلافی را می گويد: بعد از نقل واقعه شب نهر بلخ ، حالت ترسی به برادرم دست داد. پـس از چـنـدی خـدمـت امـام صـادق (ع ) رسـيديم و در آنجا توبه كرد و به امامت آن حضرت اقرار نمود.(262)
داوود رقی گويد: بر امام صادق (ع ) وارد شدم ، ناگهان به من فرمود:
ای داوود، اعـمـال شـمـا روز پـنـج شـنبه بر من عرضه شد و در بين اعمالت صله و احسان تو را دربـاره پـسـر عـمـويـت ديـدم و باعث خشنودی ام شد؛ زيرا احسان تو سبب سرعت اجلش می شود و روزی تو را هم كم نمی كند... .(263)
داوود گـفـت : مـن پـسـر عـمـويی داشتم كه دشمن اهل بيت بود، به من خبر رسيد كه او و عيالش در فـشارند، پس دستور دادم برای او احسانی ببرند. پس وقتی خدمت صادق (ع ) رسيدم ، مرا از آن خبر داد.
فوايد اين نظارت برای اهل ايمان
اگـر انـسـان احـسـاس كـنـد كـه كـسـی او را نـمـی بـيـنـد، چـه بـسـا مـرتـكـب عـمـل زشـتـی شـود، ولی اگـر احـسـاس كـنـد كـسـی بـر او نـظـارت دارد و اعـمـالش را به دقّت كنترل می كند، شرم كرده ، مرتكب اعمال زشت نمی شود. اين امر در سرشت انسان نهفته است .
بـر ايـن اسـاس ، اگـر مـؤ مـن اعـتقاد پيدا كرد كه خداوند و نيز پيامبر و امام (به اذن خدا) ناظر اعمال او هستند و در روز قيامت نيز گواهی خواهند داد، ديگر مرتكب كار زشت نخواهد شد.
