الف ـ لزوم حفظ شريعت :
هـر اجـتـمـاع ديـنـی ، نيازمند به يك شخصی است كه سخن و رفتارش ، حجّت قاطع و ميزان حق و بـاطل باشد تا اگر در مسائل و محتوای آن دين ، اختلافی پيش آمد، با مراجعه به او، اختلافات حـل شـده ، ديـن از انـحـراف مـصـون بـمـانـد. در دين مقدّس اسلام نيز، وجود چنين انسانهای بعد از پـيـامـبـر گـرامی اسلام (ص ) ضروری است و گرنه برداشتهای مختلف از دين بقای آن را به صورت صحيح در فرهنگ جامعه به خطر می اندازد. حضرت رضا(ع ) در اين زمينه فرمود:
((... اگـر خـداونـد، امـامـی اسـتـوار، امـيـن ، حـافـظ و نـگـاهـدار(ديـن و اسـرار الهی ) برای مردم قـرارنـدهـد، بـه طـور قـطع ، شريعت كهنه می شود و دين از بين می رود و سنّت پيامبر و احكام الهی ، دگرگون می شود، بدعتگزاران بر آن می افزايند و ملحدان از آن می كاهند و كار را بر مسلمانان مشتبه می سازند.))(32)
ب ـ نياز جامعه به رهبران الهی :
انـسـان ، نـيـازمـنـديـهـايـی دارد كـه جـز از راه تشكيل جامعه و تعاون عمومی برآورده نيازمند به شـخـصـی است كه خودش در مرحله اول ، عالم و عامل به آن باشد واز لغزش و خطا محفوظ باشد تـا آن را بـطـور دقـيـق اجـرا كـنـد و حق هر صاحب حقّی را ادا نمايد و گرنه آن قوايی كه برای رسـيـدن هـدف كـمـال در وجـود انـسـان گـذارده شـده ، بـطـور كـامـل بـه ظـهـور نـمـی رسـد و لازم مـی آيـد كـه ايـجـاد آنـهـا از نـاحـيـه خـداونـد مـتـعـال لغـو بـاشـد و او حـكـيـم اسـت و صـدور كـار لغـو از خـدا، محال است . امام رضا(ع ) به روايت فضل بن شاذان ، چنين فرمود:
((و يـكـی از عـلّتـهای تعيين اولی الامر از طرف خداوند، آن است كه آنها را در امور دين و دنيا كه لازم دارنـد، سرپرستی و رياست كند. پس حكيم با توجه به حكمتش ، امكان ندارد انسانها را از چـيـزهـايـی كـه مـی دانـد بـه آنـهـا نـيـازمـنـدنـد و قـوام آنـهـا جـز بـه آن نـيـسـت ، مـحـروم رهـا كند.))(33)
ج ـ نياز دين به تفسير و تبيين :
خـداونـد، اسـلام را بـه عـنوان يك دين كامل به پيامبر وحی كرد و دستوری از اسلام ناگفته به پـيـامـبـر بـاقـی نـماند، ولی آيا از دستورات اسلام ، نگفته به عموم مردم باقی مانده يا نه ؟ اهـل تـسنن ، حرفشان اين است كه دستورات اسلام هر چه بود، همان بود كه پيامبربه اصحابش گـفـت . بـعـد در مـسائلی كه در مورد آنها از اصحاب هم چيزی روايت نشده ، گير می كنند كه چه كـار كـنـنـد و پـای قـياس را به ميان می كشند، ولی شيعه می گويد: نه خدا دستورات اسلام را ناقص به پيامبر(ص ) وحی كرد و نه پيامبر (ص ) آنها را ناقص برای مردم بيان كرد، پيامبر كـامـلش را بـيـان كـرد، امـا آنـچه پيامبر كامل بيان كرد، همه آنهايی نبود كه به عموم مردم گفت (بـسـيـاری از دسـتورات بود كه موضوع آنها در زمان پيامبر(ص ) پيدا نشد و بعد سؤ الش را می كردند) اما رسول خدا(ص ) همه دستوراتی را كه از جانب خدا بود، به شاگرد خاصّ خودش (علی عليه السلام ) گفت و به او گفت : شما برای مردم بيان كن .(34)
پـاسـخ بـه يـك شـبـهـه : آيا امكان ندارد بدون امام معصوم ، احكام و قوانين شريعت در بين بشر محفوظ بماند، به اين صورت كه هر دسته ای از مردم ، حافظ يك سلسله از احكام باشند؟
صورتی از تغيير و تحريف مصون می ماند كه حافظ آنها كسی باشد كه سهو و فراموشی در او راه نداشته و از گناه ، معصوم و در امان باشد و بدون وجود امام معصوم ، چنين موضوعی تحقق پيدانمی كند؛ زيرا امكان ارتكاب خطا در هر يك از افراد ملّت وجود دارد و مجموع ملّت نيز جز آحاد و افراد، وجودی ندارد. بنابراين ، وقتی هر فردی از آنان غير معصوم شد، مجموع هم غير معصوم خواهد بود. امام رضا(ع ) درباره ضرورت وجود امام معصوم فرمود:
چـون بـرای مـردم قـوانين و دستورات معيّنی تعيين شده و ماءمورند از حدود شرعی تجاوز نكنند، اين موضوع امكان ندارد مگر اينكه شخص امينی بر آنان ، گمارده شود... .(35)
دلايل نقلی
الف ـ از ديدگاه قرآن :
آيـاتـی در قرآن كريم بر لزوم وجود معصوم (ع ) در ميان امت دلالت دارد كه به عنوان نمونه ، يك آيه را مورد بررسی قرار می دهيم :
((وَ يَقُولُالَّذينَ كَفَرُوا لَوْلا اُنْزِلَ عَلَيْهِ آيَهٌ مِنْرَّبِّه اِنَّما اءَنْتَمُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍهادٍ))(36)
و آنـهـايـی كـه كـافـر شـدنـد مـی گـويـنـد: چـرا آيـه ای (مـعـجـزه ای كـه مـجـبـور بـه قـبـول شوند) از پروردگار بر او نازل نشده است ؟ تو تنها بيم دهنده ای و برای هر گروهی هدايت كننده ای است .
مـعـجزه ، يكی از وظايف پيامبر(ص )، برای اثبات حقانيت خود و پيوند با وحی الهی است و مردم حـقـيقت جو به هنگام شك و ترديد در ادعای نبوّت ، اين حق را دارند كه عجزه طلب كنند، مگر اينكه دلايـل نـبـوّت از طـريـق ديـگـر آشكار باشد، ليكن مخالفان انبيا، همواره دارای حسن نيّت نبوده و مـعـجـزات را بـرای دسـتـيـابـی بـه حـق نـمـی خواستند، بلكه به عنوان لجاجت و عدم تسليم در بـرابـر حـق ، هـر زمـان مـعـجـزه و خـارق عـادت عـجـيـب و غـريـبـی درخـواسـت مـی كردند، به همين دليل پيامبر(ص ) هرگز در برابر آنها تسليم نشد و تعليم و تربيت مردم را به عهده داريم ، دست رد بر سينه اين گونه افراد می زد.
از ايـن آيـه شـريـفـه استفاده می شود كه هيچ قومی در هيچ زمانی بی نياز از هدايتگری (اعم از پيامبر يا هادی ديگری ) كه آنها را به سوی حق هدايت كند، نيست .
از امـام مـحـمـّد بـاقـر(ع )، در مـورد تـفـسـيـر ايـن آيـه شـريـفـه نقل شده است كه رسول خدا(ص ) فرمود:
((رَسـُولُ اللّهِ اَلْمـُنـْذِرُ و فـی كـُلِّ زَمانٍ مِنّا هادِيا يَهْديهِمْ اِلی ما جاءَ بِهِ نَبِیُّ اللّهِ ثُمَّ الْهُداةُ مِنْ بَعْدِهِ عَلِیُّ عَلَيْهِ السَّلامُ، ثُمَّ الْاءَوْصِياءُ واحِدا بَعْدَ واحِدٍ))(37)
رسـول خـدا بـيـم دهـنـده است و در هر زمانی از ما (اهل بيت ) هدايتگری می باشد، كه هدايت می كند (مـردم را) بـه سـوی آنـچـه كـه پيامبر(ص ) و نبیّ خدا (از طرف پروردگار) آورده است و هدايت كنندگان بعد از پيامبر(ص ) علی و بعد از او جانشينان معصوم يكی بعد از ديگری هستند.
فـخـر رازی ، از دانشمندان بزرگ اهل تسنن در ذيل آيه شريفه ((اِنَّما اَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ)) از ابن عباس چنين نقل می كند:
((وَضـَعَ رَسـُولُ اللّهِ يَدَهُ عَلی صَدْرِهِ فَقالَ اءَنَا الْمُنْذِرُ، ثُمَّ اءَوْمَاءَ اِلی مِنْكَبِ عَلي (ع ) وَ قالَ اءَنْتَ الْهادِی يا عَلِیُّ بِكَ يَهْتَدی الْمُهْتَدُونَ مِنْ بَعْدی ))(38)
پيامبر دستش را بر سينه خود گذاشت و فرمود: منم منذر، سپس به شانه علی (ع ) اشاره كرد و فرمود: تويی هادی و به وسيله تو بعد از من هدايت خواهان هدايت می شوند.
ب ـ از ديدگاه روايات :
امام صادق (ع ) فرمود:
((لَوْ بَقِيَتِ الْاءَرْضُ بِغَيْرِ اِمامٍ لَساخَتْ))(39)
اگر زمين بدون امام (ع ) بماند، فرو خواهد رفت .
سـؤ ال : چـگـونـه وجـود امـام و حـجـّت ، مـايـه آرامـش و نـبـودن آن ، مـوجـب نـابـودی (اهل ) زمين می شود؟
پـاسـخ : انـسـان ، بـرای هـدايت شدن و به كمال رسيدن ، به انسان كاملی نيازمند است كه خود هـدايـت شـده بـاشـد و بـتـوانـد دسـت او را گـرفـتـه و بـه سـر منزل مقصود و كمال بندگی كه هدف از خلقت است ، برساند. به عبارت ديگر، انسان واسطه در هـدايـت مـی خـواهـد و هـدايـت او بدون وجود و راهنمايی خاص امام معصوم (ع ) كه خود نمونه انسان كـامـل است ، امكان پذير نيست . از طرف ديگر، آنچه كه در زمين است ، برای انسان خلق شده است .(40) بـنـابـرايـن ، فـيـض خـداونـد، بـه خـاطـر انـسان به بقيه موجودات می رسد و فيض رسـانـدن بـه خود انسان نيز، به بركت وجود امام صورت می گيرد. با توجه به اين دو مساءله ، روشن می شود كه امام (ع ) واسطه فيض خداوند به تمام عالم است و اگر نباشد، تمام دنيا نابود می شود.
در مـنـاظـره هـشـام بـن حـكم با عمرو بن عبيد (از بزرگان معتزله در زمان خود) امام به قلب عالم خـلقـت تـشـبـيـه شـده و بـديهی است كه اگر قلب يك انسان از كار بيفتد، از ديگر اعضای بدن كاری ساخته نيست و همين تشبيه ، جايگاه امام را در ميان مخلوقات نشان می دهد.(41)
همچنين امام صادق (ع ) فرمود:
((لَوْ كـانَ النـّاسُ رَجـُلَيْنِ لَكانَ اَحَدُهُمَا الاِْمامُ وَ قالَ: اِنَّ اخِرَ مَنْ يَمُوتُ الاِْمامُ لِئَلاّ يَحْتَجَّ اَحَدٌ عَلَی اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اءَنَّهُ تَرَكَهُ بِغَيْرِ حُجَّةٍ لِلّهِ عَلَيْهِ))(42)
اگـر مردم زمين تنها دو نفر باشند، يكی از آن دو، امام است و فرمود: آخرين كسی كه بميرد، امام است تا كسی بر خدای عزّوجلّ احتجاج نكند كه خداوند او را بدون حجّت واگذاشته است .
آنـچـه كـه از مـجـمـوع ايـن حـديـثـهـا و مثل آن ، استفاده می شود، اين است كه خداوند تا زمانی كه انسانی در روی كره خاكی وجود دارد، او را بدون ((حجّت )) وامام نخواهد گذاشت .
