خاتمه: آثار ادای حقوق متقابل
يكی از مباحث مفيد و درخور توجّه در سخنان امام علی(ع)، بيان آثار مثبت ادای حقوق متقابل حاكم و شهروندان و پيامدهای منفی ترك آن ها است كه اطّلاع و آگاهی از آن ها، می تواند در تقويت انگيزه ها در جهت ادای حقوقِ يكديگر مفيد و مؤثِّر باشد.
هر يك از حقوق و تكاليف حاكم و شهروندان كه در اين اثر مطرح شد، انجام يا تركش، دارای آثار و پيامدهای مثبت و منفی اخلاقی و حقوقی و اجتماعی است كه بعضی از آن ها در لابه لای مباحث گذشته، مطرح شد. مثلاً، در صورتی كه دولتمردان، حقوق شهروندان را ادا نكنند، آنان، وظيفه ای در پيروی از دولتمردان ندارند و يا در صورتی كه دولتمردان، ظلم و بی عدالتی را پيشه خود سازند، مردم حقِّ اعتراض و شورش و عزل آنان را دارند.
طبعاً، پرداختن به يكايك آن ها، از حوصله اين خاتمه كوتاه و مختصر خارج است، لذا، مروری بر كلمات امام علی(ع) در يكی از خطب نهج البلاغه خواهيم كرد.
امام، در يكی از سخنرانی های خود، پس از تبيين حقوق حاكم و شهروندان، آثار و بركات ادای آن ها از سوی دو طرف و پيامدهای منفی بی اعتنايی به آن ها را برشمرده تا مردم و كارگزاران و فرمانداران حكومتی حضرت، با آگاهی كامل، در جهت انجام دادن وظيفه اجتماعی خويش قدم بردارند، ضمن اين كه اتمام حجتی از سوی امام محسوب می شود تا عذر و بهانه ای در ترك وظايف اجتماعی برای كسی باقی نماند.
آن چه بر امّت اسلامی، پس از شهادت امام گذشت، نتيجه بی اعتنايی به سخنان حكيمانه امام بود.
بديهی است مردمی كه با سرپيچی از فرمان رهبر خويش و بی توجّهی به وظايف اجتماعی خود در برابر دشمنان اسلام و امّت اسلامی، تنها، در فكر برآورده كردن هواهای نفسانی خود بوده و نسبت به دستورهای دينی و حاكميّت ارزش های اسلامی، احساس مسؤوليّت نمی كردند، گرفتار سرنوشتی شوند كه امام، بارها و بارها، آنان را هشدار داده بود.
خطبه های نهج البلاغه، مملوّ از گلايه ها و سرزنش های امام علی(ع) از مردم عصر خويش است. سعی و تلاشی كه حضرت در جهت آشنا كردن مردم به وظايف دينی و اجتماعی آنان كرد و رنج و مشقّتی كه به خاطر بی اعتنايی و سستی و ضعف ايمان مردم در حمايت از رهبر جامعه متحمّل شد، در تاريخ ملّت ها، بی سابقه است.
گاه، حاكم و مردم، هر دو، از ادای حقوق هم، بيگانه اند و نسبت به انجام دادن وظايف خود بی اعتنايند، در چنين جامعه ای، چون هر دو طرف، مثل هم اند، مظلوميّت و رنج، بر يك طرف تحميل نمی شود. هر چند، همه، ضرر و زيان می بينند، امّا در جامعه ای كه رهبرش، شخصيّتی مانند علی ابن ابی طالب(ع) يا امام حسن مجتبی(ع) باشد، ولی گرفتار مردمی بی وفا و بی مسؤوليّت و فرومايه باشند و در عين حال، برای سعادت مردم دلسوزی كنند، رنج و مظلوميّت فراوانی خواهند كشيد.
به هر تقدير، امام باقر(ع) می فرمايد،[1] اميرالمؤمنين علی(ع) در صفين، برای مردم سخنرانی كرد و پس از حمد و سپاس خدا و درود بر رسول خدا(ص) فرمود:
خداوند، جهت ولايت و سرپرستی بر شما، برای من، حقّی قرار داده و برای شما نيز حقّی نظير آن بر من مقّرر فرموده است.[2]
امام، در اين سخنرانی، بزرگ ترين فريضه ای را كه خداوند، در جامعه، مقرَّر داشته، يعنی، وظايف متقابل حاكم و شهروندان را موجب برقراری «الفت» و «محبت» ميان آنان و سبب «عزّت و سرفرازی» دين دانسته است: «فجعلها نظاماً لألفتهم و عزّاً لدينهم».
در جامعه اسلامی، چنان كه مبنا، ادای حقوق مردم از جانب حاكم و متقابلاً، ادای حقوق حاكم از جانب مردم باشد و اين حقوق، بنابر انجام دادن وظيفه و تكليف دينی و اجتماعی ادا گردد، موجب نزديك شدن دل ها به هم و افزايش مهر و محبت خواهد شد و چون عامل اساسی برآورده كردن حقوق در جامعه، انگيزه های دينی و الهی است و در پرتو آن امور جامعه اصلاح می گردد، چنين دين و مكتبی، عزيز و سرفراز شده و الگويی برای جوامع ديگر خواهد بود.
امام(ع)، سپس صلاح مردم را در گروِ صلاح دولتمردان و صلاح آنان را مديون استقامت و پايداری مردم دانسته است.
شايد سرّ اين كه صلاح مردم، در گرو صلاح دولتمردان است، اين نكته باشد كه اصلاح امور جامعه كه در پرتو آن مردم تربيت صحيح داشته باشند، بدون حضور و دخالت حكومت و با استفاده از ابزارها و امكاناتی كه در اختيار دارد، ممكن نيست. علاوه كه نيكی ها و بدی ها، غالباً از طبقات بالای جامعه به طبقات پايين سرايت می كند.
اگر دولتمردان، صالح باشند، درس صلاح و نيكی به مردم می آموزند و اگر خود وارسته باشند، مردم نيز به آنان تأسّی می كنند. جمله معروف «الناس مع الملوك و الدنيا إلّا مَنْ عصم الله»،[3] از امام علی(ع) بيان اين واقعيت اجتماعی است.
سرّ اين كه صلاح دولتمردان، در پرتو استقامت مردم است، اين است كه استقامت مردم در جهت حضور در عرصه های سياسی و اجتماعی و نظارت بر رفتار دولتمردان و درخواست حقوق خود از ايشان و بازخواست متخلفان از انجام دادن وظايف، سبب می شود كه آنان از غلتيدن در فساد و انحراف محفوظ بمانند.
امام(ع)، در دنباله اين سخنان، به بيان آثار مثبت ادای حقوق از جانب حاكم و شهروندان می پردازد و مواردی را برمی شمارد كه مختصراً به بيان آن ها می پردازيم.
1- حاكميّت حق
هر گاه در جامعه اسلامی، دولتمردان، در صدد ادای حقوق شهروندان باشند و مردم نيز متقابلاً به وظايف خود در برابر حكومت پای بندی نشان دهند، هر كس به حق خود پای بند بوده و از حدودی كه برای او مشخّص شده، تجاوز نكند، چنين جامعه ای، «حق مدار» خواهد بود. امام علی(ع) به يارانش توصيه می كرد كه برای شناخت حق، شخصيّت ها را ملاك و محور قرار ندهند و به عبارت ديگر، «حق» را محور قرار داده و در پرتو «حقْ مداری»، شخصيّت ها را محك بزنند.[4]
درجامعه حق مدار، نه حاكمان، به حقوق شهروندان تجاوز می كنند و نه آنان، بيش از حق خويش، از حكومت مطالبه می كنند و نه از انجام دادن وظايف خود نسبت به حكومت، سر باز می زنند.
در حقيقت، ميان رعايت حقوق در جامعه و «حاكميّت و محوريّت حق» نسبتی متقابل بر قرار بوده و تحقّق هر كدام، به تحقّق ديگری كمك خواهد كرد. در جامعه حق مدار، وحدت و يك پارچگی ميان آنان برقرار خواهد شد.
اگر حاكمان و دولتمردان، با شهروندان، با هدف برآورده كردن حقوق آنان، بر اساس محبّت رفتار كنند، با اداره مطلوب جامعه و تأمين نيازهای مردم، زمينه های رشد و تعالی معنوی آنان را فراهم كنند، مردم نيز برای نيل به چنين هدف والايی با دولتمردان همكاری و آنان را ياری كرده و از قوانين و مقرّرات اجتماعی پيروی خواهند كرد.
در نتيجه، نوعی وحدت و هماهنگی ميان دو ركن جامعه برقرار می شود. بدون وحدت و هماهنگی ميان اركان جامعه، امور، به سامان نمی رسد. از اين رو امام علی(ع) يكی از پيامدهای منفیِ بی اعتنايی به حقوق مردم از جانب حكومت و حقوق حكومت از جانب مردم را تفرقه و تشتّت می دانند و می فرمايند: «و إذا غلبت الرّعيّة واليها او أحجف الوالي برعيّته، إختلفت هنالك الكلمة».
امام، آتش افروزان را كه به بهانه خون عثمان، عَلَم مخالفت برافراشته، وحدت جامعه را خدشه دار كرده، و مانع قرار گرفتن حق در جايگاه خود شدند، نكوهش كرد.[5] بديهی است جامعه ای كه گرفتار تفرقه و تشتّت باشد، از توان كافی برای اصلاح امور از يك طرف، و مقابله با دشمنان خارجی از طرف ديگر، برخوردار نخواهد بود.
جامعه ای كه ميان دولتمردان و شهروندان، يكرنگی و هماهنگی برقرار نباشد، هميشه در معرض خطر است. قرآن كريم، اين حقيقت را به مردم گوشزد كرده، می فرمايد:
(اطيعوا الله و رسوله و لاتنازعوا فتفشلوا و تذهب ريحكم و اصبروا إنَّ الله مع الصابرين)؛[6] از خدا و رسول او پيروی كنيد و با هم نزاع نكنيد كه سست شده و توان و قدرت شما از بين می رود، شكيبا باشيد كه خدا با شكيبايان است.
اين آيه مبارك، درباره فرمان هايی است كه خداوند و رسول او، درباره جهاد صادر كرده اند، مانند اين كه در جنگ با دشمن، اتمام حجت كنيد، متعرض زنان و كودكان نشويد، با هم نزاع نكنيد كه موجب ضعف اراده شما و از بين رفتن عزّت و شوكت و نيرو و توان تان می شود.[7]
اختلاف نظر، تا زمانی كه وحدت جامعه را خدشه دار نكرده، امری طبيعی و موجب رشد و كمال فكری است، امّا چنان كه در مقام عمل، به تشتّت نيروها و جدايی آن ها بيانجامد، قدرت جامعه را از بين برده و در برابر دشمنان، آسيب پذير می سازد. از اين رو، بايد به تعاليمی كه ازسوی مكاتب غربی تبليغ می شود و تكثّرگرايی، مورد تمجيد قرار می گيرد، به ديده ترديدنگريست.
2- برپايی اركان دين
امام علی(ع) دومين اثر ادای حقوق حاكم و شهروندان را، از هر دو سو، برپايی اركان دين و راه های آن می شمارد: «إقامت مناهج الدين».
دين، مهم ترين دغدغه حاكم و مردم در يك جامعه اسلامی است. اساساً سعادت دنيوی و اخروی را جز در پرتو دين و مقرّرات عبادی و سياسی و اقتصادی و فرهنگی آن ممكن نمی دانند، رشد و تعالی اخلاقی و انسانی را در افراد جامعه در پرتوِ تحقُّق احكام و مقرّرات دينی ارزيابی می كنند.
با چنين بينش و نگرشی نسبت به جايگاه دين در جامعه اسلامی، بديهی است كه دولتمردان و شهروندان، دغدغه فراوانی برای حاكميّت دين داشته باشند. امام علی(ع) در امان ماندن دين از تجاوز منحرفان و بدعت گذاران و جلوگيری از مشوب ساختن آن در جامعه را در گروِ ادای حقوق حاكم و شهروندان می داند، چنان كه بی اعتنايی به آن را سبب بروز فساد در دين و گسترش آن می شمارد: «كثر الادغال في الدين».
هر گاه، اين دو ركن جامعه، با شناخت صحيح وظايف خود و آگاهی از حقوق هم در جهت تحقّق آن ها تلاش كنند، فضای مناسبی برای پيمودن جاده های صاف و هموار دين فراهم می شود و متقابلاً در صورت كوتاهی از انجام دادن وظايف و ادای حقوق ياد شده، فضای جامعه، برای رشد منحرفان و كج انديشان فراهم شده و همه چيز و از آن جمله، دين را در جهت منافع خود تفسير كرده و با تجاوز به حريم دين و جعل قوانين و مقرّرات -كه سرچشمه ای جز هوای نفس و وابستگی به دنيا ندارد- شناخت و پيمودن آن را برای حق طلبان و دينداران دشوار می كنند.
تاريخ اسلام، گواه صادقی بر اين سخنان است. در عصر حاكميّت رسول خدا(ص) در مدينه كه مردم با اخلاص از پيامبر پيروی می كردند، امكان دست اندازی به حريم دين و ايجاد فساد در آن فراهم نبود و مسلمانان، با جان و دل از دين و احكام و مقرّرات آن دفاع می كردند، امّا آن گاه كه جامعه، در اثر بی اعتنايی به حقوق مردم از سوی حاكمان، به فساد و انحراف كشيده شد و افرادی مانند معاويه و يزيد، حاكميّت جامعه را برعهده گرفتند، تجاوز به حريم دين و بدعت ها و نسبت های ناروا به دين، گسترش يافت به طوری كه -مثلاً- سبّ و لعن شخصيّتی مانند امام علی(ع) از آداب دينداری به شمار می رفت!
3- گسترش عدالت
يكی ديگر از آثار ادای حقوق حاكم و شهروندان، از ديدگاه امام علی(ع)، «گسترش عدالت در جامعه» و آشكار شدن نشانه های آن است: «اعتدلت معالم العدل» و متقابلاً، رواج تبعيض و آشكار شدن نشانه های ظلم و ستم، در صورت بی اعتنايی به حقوق يكديگر است: «ظهرت معالم الجور».
تعبير «اعتدال» در جمله نخست، نشان از فقدان كم ترين انحرافی در علنی گشتن نشانه های عدالت در جامعه ای است كه در آن، حاكم و مردم حقوق هم ديگر را ادا می كنند.
امام، سخن از «آشكار شدن» علائم عدالت و نشانه های ظلم در دو جامعه متفاوت دارد، گويا ادا كردن حقوق يا بی اعتنايی به آن، تنها، به حاكميّت عدالت يا گسترش ظلم منتهی نمی شود، بلكه تأثير آن فراتر بوده و به حدّی می رسد كه همگان، عدالت و ظلم را در جامعه يادشده، با تمام وجود حس كرده و نشانه های آن را آشكارا مشاهده می كنند.
در جامعه ای كه حقوق ادا نمی شود، از عدالت كه به معنای رسيدن هر صاحب حقی به حق خويش است، خبری نخواهد بود، ظلم و ستم، برای همگان، اعم از حاكم و مردم، ملموس است و قابل مخفی كردن نيست.
آيا كسی كه با تاريخ حكومت امام علی(ع) آشنا باشد، می تواند در ظلم و ستمی كه بر آن حضرت وارد شد، ترديد كند؟ دانشمندان اهل سنّت كه برای همه اصحاب پيامبر ارج و احترام قائل اند، اصحاب جمل يعنی طلحه و زبير و عايشه را كه در برابر علی(ع) ايستاده و از اطاعتش سر باز زدند، بيعت شكنی كردند و به تفرقه و فتنه درجامعه اسلامی پرداختند، تخطئه می كنند و آنان را در اقدامات شان خطاكار می دانند.
چنان كه معاويه را كه در زمان حكومتش، انسان های شريف را به قتل رساند و سبّ و لعن امام علی(ع) را ترويج كرد و بيت المال را بدون حد و حساب ميان دوستان و اقوام خويش تقسيم كرد و تبعيض و بی عدالتی را به اوج خود رسانده بود، محكوم كرده و مستحقِّ مجازات الهی می دانند.[8]
هيچ حاكمی، حتّی مستبدّ، از عدالت بدگويی نكرده و از ظلم و بی عدالتی تمجيد نمی كند. حاكمان ستمگر نيز تحت پوشش عدالت، سياست های خود را اِعمال می كنند، امّا آن چه كه از ديدگاه امام علی(ع) موجب گسترش عدالت و علنی شدن آن در جامعه می شود، ادی حقوق متقابل حاكم و شهروندان است و متقابلاً، آن چه كه سبب رواج ظلم و بی عدالتی و آشكار شدن آن می شود، بی اعتنايی به حقوقِ يكديگر است.
4- رواج آداب و سنن مذهبی
يكی ديگر از آثار مثبت ادای حقوق در جامعه، از سوی حاكم و شهروندان، اين است كه راه و رسم های مذهبی و اجتماعی، در مجرای صحيح خود قرار می گيرد: «و جرت علی إذلالها السنن» و متقابلاً، يكی از پيامدهای منفی بی اعتنايی به حقوق هم ديگر، مسدود شدن راه های يادشده و عمل نكردن به آداب و سنن مذهبی و اجتماعی از سوی مردم است: «و تركت محاجّ السنن».
می دانيم كه يكی از مشخّصات شناخت هر جامعه ای، آشنايی با آداب و سنن ملّی و مذهبی آن جامعه است. هر جامعه ای، برای اسلامی بودن به ويژگی هايی نياز دارد. يكی از اين ويژگی های بارز و علنی كه هر تازه واردی را با اسلامی بودن آن جامعه آشنا می كند، «آداب و سنن مذهبی و اجتماعی» است.
اين ويژگی، در صورتی آشكارا نمايان خواهد بود كه حاكم و شهروندان، حقوق يكديگر را ادا كنند. در چنين جامعه ای كه مردم، به آداب و سنن مذهبی و اجتماعی خود التزام دارند، كسی نمی تواند با جعل و تحريف، آن ها را از مسير اصلی خود خارج كرده يا به هر وسيله ای، جامعه را از آن ها تهی گرداند و متقابلاً، در جامعه ای كه اين حقوق ادا نمی شود، شناخت آداب و سنن حقيقی دين، دشوار می شود؛ چرا كه با دخالت های منفعت طلبانه و سودجويانه دين فروشان، دين، با تحريف ها آميخته شده و طبعاً، عمل به آن ها نيز با موانعی روبه رو می گردد.
مثلاً، از آداب اجتماعی دين كه برخاسته از اصل مساوات در اسلام است، برخورد محبت آميز و برادرانه همه مسلمانان از هر نژاد و قبيله و قوم و مليّتی است كه در زمان پيامبر به مردم ابلاغ شد و در جامعه رواج پيدا كرد.
سياه و سفيد، شهری و روستايی، عرب و عجم، فقير و غنی، در كنار هم، به انجام دادن اَعمال عبادی و وظايف اجتماعی مشغول بودند، امّا در زمان سلطنت معاويه ابن ابی سفيان، در اثر سياست های تبعيض آميز او و يارانش، بار ديگر تبعيض در جامعه گسترش يافت و در رفتارهای برادرانه و برخاسته از ايمان، جای خود را به رفتارهای مستكبرانه ثروت مندان و صاحب منصبان داد.
عجم ها، از نشستن در صف نخست جماعت و امام جماعت شدن، منع شدند و به كارهای پست اجتماعی گماشته شدند و در جنگ ها، در صف مقدَّم قرار داده شدند تا خطرات، متوجّه آنان باشد، از مرزبانی به احتمال خيانت بازداشته شدند و...
امام علی(ع) در ادامه سخنانش، آثار و بركات يادشده را كه در پرتو ادای حقوق حاكم و شهروندان به دست آمده، دارای دستاوردهای مبارك ديگر و متقابلاً، پيامدهای منفی را دارای آثار سوء ديگری در جامعه می داند و می فرمايد:
«فصلح بذلك الزمان و طمع في بقاء الدولة و يئست مطامع الأعداء».
«صلاح زمان» را تفسيرهای مختلفی كرده اند. برخی از شارحان نهج البلاغه، آن را «صلاح اهل زمان» معنا كرده اند؛[9] چرا كه زمان، ظرف صلاح و فساد است و خود، قابليّت آن را ندارد.
نقل شده كه احنف بن قيس، نزد معاويه رفته و گفت: «احوال زمانه را چگونه می بينی؟». پاسخ داد: «زمانه تويی! اگر در مقام اصلاح باشی، زمانه، به صلاح آيد و اگر در افساد كوشی، زمانه فاسد گردد.»[10]
بعضی، زمان را محبوب و دوست داشتنی برای مردم تفسير كرده اند.[11]
خلاصه آن كه جامعه و عصری كه مردم در آن به سر می برند، برای شان رضايت بخش خواهد بود و از اين كه در چنان اجتماعی زندگی می كنند، خشنود خواهند شد و چنين حكومتی كه دغدغه ادای حقوق مردم را دارد و مردم نيز با رضايت كامل حقوق دولتمردان را رعايت می كنند، دوام و استمرار خواهد يافت و دشمنان و بيگانگان، در رسيدن به مطامع و آرزوهای خود، دچار يأس خواهند شد.
حضرت، درباره انواع مفاسد اجتماعی و گسترش آن، می فرمايد:
«فطمع بالهوی و عطّلت الأحكام و كثرت علل النفوس فلايستوحش لعظيم حقٍ عُطّل و لا لعظيم باطلٍ فُعل».
هوا و هوس در برخوردها و رفتارها، حاكم خواهد شد و احكام و قوانين الهی، به بوته فراموشی سپرده خواهد شد و مردم، دچار بيماری های روحی و اخلاقی و مفاسد اجتماعی خواهند شد و از اين كه حقِ بزرگی در جامعه ناديده گرفته شود و باطل بزرگی رواج پيدا كند، دچار وحشت و نگرانی نخواهند شد. اگر در جامعه اسلامی حقوق حاكم و شهروندان، ادا نشد و پيامدهای منفی يكی پس از ديگری، آن جامعه را فراگرفت، ديگر قبح زشتی ها فرو خواهد ريخت و مردم، از گرايش به باطل و ترك حق، ابايی نداشته و آلودگی به مفاسد، عادی خواهدشد.
انحطاط چنين جامعه ای، نسبت به جامعه ای كه مردم از رواج بدی ها و جايگزينی باطل به جای حق، ناراحت می شوند، هر چند عملاً، كاری انجام ندهند، مضاعف است؛ زيرا، دردها و مفاسد و باطل، به قدری گسترش يافته و فراگير شده كه جنبه كاملاً عادی پيدا كرده و قبح خود را از كف داده است. در چنين جامعه ای، نيكان، ذليل، و بدان، عزيز خواهند شد و عقوبت الهی، برای چنين مردمی سنگين خواهد بود: «فهنالك تذلّ الأبرار و تعزّ الاشرار و تعظم تبعات الله عند العباد».
[1]. كلينی، روضه كافی، ص 352.
[2]. نهج البلاغه، خطبه 216.
[3]. نهج البلاغه، خطبه 210.
[4]. فردی به نام حارث بن حوط، در جنگ جمل، با ديدن عايشه و طلحه و زبير، دچار ترديد شد و نزد امام علی(ع) آمده و از اين كه آنان بر باطل باشند، اظهار ناباوری كرد. امام، علّت تحيّر و سرگردانی او را «عدم شناخت حق و باطل» معرفی كرد و فرمود: «تو، حق را نشناختی تا كسی را كه اهل حق است بشناسی، و باطل را نشناختی تا كسی را كه اهل باطل است، بشناسی» (نهج البلاغه، حكمت 262).
پی نوشت ها:
[5]. نهج البلاغه، نامه 58.
[6]. انفال: 46.
[7]. الميزان، ج 9، ص 95.
[8]. ر.ك: شيخ مفيد، مصنفات الشيخ المفيد، (اوائل المقالات)، ج 4، ص 44 42.
[9]. ابن ميثم بحرانی، شرح نهج البلاغه، ج 4، ص 44.
[10]. ملا صالح قزوينی، شرح نهج البلاغه، ج 2، ص 464.
[11]. شهيد مرتضی مطهری، سيری در نهج البلاغه، ص 108.
منابع و مآخذ
1. قرآن كريم
2. نهج البلاغه
3. آداب الصلوة، امام روح الله خمينی،مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينی، چاپ دوم، 1372ش،تهران
4. آزاديهای سياسی و اجتماعی از ديدگاه انديشه گران، عبدالهادی حائری،انتشارات جهاد دانشگاهی، 1374ش، مشهد
5. آزادی، قدرت، قانون، فرانتس نريمان، تدوين از هربرت ماركوزه، ترجمه عزت الله فولادوند،شركت سهامی انتشارات خوارزمی، 1373ش، تهران
6. آزاديهای عمومی و حقوق بشر، منوچهر طباطبائی مؤتمنی،انتشارات دانشگاه تهران، 1370ش،تهران
7. آشنايی با قرآن، شهيد مرتضی مطهری،انتشارات صدرا، چاپ اول، 1377ش، تهران
8. الاحتجاج، احمد بن علی الطبرسی، تحقيق از شيخ ابراهيم بهادری و شيخ محمد هادی با اشراف شيخ جعفر سبحانی،دارالاسوة، الطبعة الثانية، 1416ه'، تهران
9. احقاق الحق، قاضی نورالله تستری،تعليق از سيد شهاب الدين مرعشی نجفی
10. الاحكام السلطانيه، قاضی ابويعلی الفراء،مكتب الاعلام الاسلامی، 1406 ه'، قم
11. الاحكام السلطانيه، ابوالحسن علی بن محمد الماوردی،مكتب الاعلام الاسلامی، 1406 ه'، قم
12. كتاب اخلاق، فارابی
13. اخلاق جنسی، شهيد مرتضی مطهری،انتشارات صدرا، چاپ دوازدهم، 1377ش، تهران
14. اخلاق ناصری، خواجه نصيرالدين طوسی، تصحيح مجتبی مينوی و عليرضا حيدری،انتشارات خوارزمی، چاپ پنجم، 1373ش، تهران
15. اربعين ، امام خمينی،مركز نشر فرهنگی رجاء، چاپ اول، 1368ش، تهران
16. ارشاد ، ابو عبدالله محمد بن محمد بن نعمان (شيخ مفيد)، تحقيق محمد باقر بهبودی،كتابفروشی اسلاميه، 1376ش، تهران
17. ارشاد الطالب الی التعليق علی المكاسب، شيخ جواد تبريزی،مؤسسه مطبوعاتی اسماعيليان، الطبعة الثالثة 1416ه'، قم
18. الاسلام و اسس التشريع، سيد عبدالمحسن فضل الله،دارالكتاب الاسلامی، 1399ه'، بيروت
19. اصول فلسفه و روش رئاليسم، سيد محمد حسين طباطبايی، مقدمه و پاورقی از مرتضی مطهری،انتشارات صدرا، تهران
20. اقتصاد سياسی جامعه مدنی، جی.پی.مديسون، ترجمه قدرت احمديان،نشر سفير، چاپ اول،1378ش
21. الامالی ، شيخ صدوق،مؤسسة البعثة، الطبعة الاولی، 1417ه'، تهران
22. الامالی ، شيخ محمد حسن طوسی، مقدمه از سيد محمد صادق بحرالعلوم،المكتبة الاهليه، 1384ه'، نجف اشرف
23. امامت و رهبری، شهيد مرتضی مطهری،انتشارات صدرا، چاپ اول، 1364ش، تهران
24. الامامة و السياسة، ابن قتيبه دينوری،منشورات شريف رضی، الطبقه الاولی، 1413ه' ايران
25. امام خمينی و احياء تفكر اسلامی، سيد جواد ورعی،مركز تنظيم و نشر آثار امام خمينی، 1378ش، تهران
26. الامّ، محمد بن ادريس شافعی،دارالمعرفه، الطبعة الثانية، 1393ه'، بيروت
27. انديشه سياسی كارل پوپر، جرمی شی يرمر، ترجمه عزت الله فولادوند،طرح نو
28. انديشه های فقهی - سياسی امام خمينی، كاظم قاضی زاده،مركز تحقيقات استراتژيك رياست جمهوری، چاپ اول، خرداد 1377
29. انساب الاشراف، احمد بن عيسی بن جابر بلاذری ، تحقيق محمد باقر محمودی،مؤسسة الاعملی للمطبوعات، 1394ه'، لبنان
30. انسان كامل، شهيد مرتضی مطهری،دفتر انتشارات اسلامی، قم
31. انسان موجود ناشناخته، الكسيس كارل،ترجمه عنايت، انتشارات شهريار، چاپ دوم، تهران
32. انسان و سرنوشت، شهيد مرتضی مطهری،انتشارات صدرا، چاپ هفتم، 1367ش ، تهران
33. الانظار التفسيريه للشيخ الانصاری، صاحب علی محبّی،مركز النشر، مكتب الاعلام الاسلام، الطبعةالاولی 1418ه' قم
34. انوار التنزيل و اسرار التأويل، قاضی ناصرالدين بيضاوی،دارالكتب العلميه، 1408ه'، بيروت
35. انوار الفقاهه، ناصر مكارم شيرازی،مدرسة الامام اميرالمؤمنين، الطبعة الثانية 1413ه'، قم
36. ايمان و آزادی، محمد مجتهد شبستری،طرح نو، 1376ش، تهران
37. بايسته های حقوق اساسی، ابوالفضل قاضی شريعت پناهی،دادگستر نشر، چاپ سوم، 1377ش
38. بحارالانوار، محمد باقر مجلسی،دار احياء التراث العربی، چاپ سوم 1403ش، بيروت
39. بداية المعارف الالهيه، محسن خرازی،مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول
40. بعثت، مهدی بازرگان،بنياد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان، چاپ اول 1377ش
41. بلغة الفقيه، سيد محمد آل بحرالعلوم،مكتبة الصادق، الطبعة الرابعة 1403ه'، تهران
42. بنيادهای علم سياست، عبدالحمن عالم،نشر نی، چاپ اول 1373ه'، تهران
43. بهج الصباغه، محمد تقی تستری،دار اميركبير، الطبعة الاولی، 1418ه' تهران
44. البيان و التبيين، ابوعثمان عمرو بن بحربن محبوب جاحظ، تحقيق حسن سندويی،طبع مصر
45. بيست گفتار، شهيد مرتضی مطهری،دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم 1359ش، قم
46. كتاب البيع، امام خمينی،مؤسسه اسماعيليان، چاپ چهارم 1410ه'، قم
47. كتاب البيع، (تقريرات درس حاج شيخ عبدالكريم حائری)، محمد علی اراكی،مؤسسه اسماعيليان، الطبعة الاولی 1415ه'، قم
48. البيع و المكاسب (تقريرات درس محمد حسين نائينی)، محمد تقی آملی،مؤسسة النشر الاسلامی، 1413ه'، قم
49. پاسخ به سئوالات و انتقادات، علی شريعتی
50. پيرامون جمهوری اسلامی، شهيد مرتضی مطهری،انتشارات صدرا، چاپ اول 1364ش، تهران
51. تاريخ تمدن، ويل دورانت، ترجمه ضياء الدين علائی طباطبايی،سازمان ا نتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چاپ 1369ش، تهران
52. تاريخ طبری، محمد بن جرير طبری،مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بيروت
53. تاريخ فلسفه، ج 5، فردريك كاپلستون،ترجمه امير جلال الدين اعلم
54. تاريخ فلسفه، ج 8، فردريك كاپلستون، ترجمه بهاءالدين خرمشاهی،انتشارات سروش،1370ش
55. تاريخ فلسفه، ويل دورانت، ترجمه عباس زرياب خوئی،شركت سهامی كتابهای جيبی، چاپ هفتم، 1362ش
56. تاريخ فلسفه سياسی، بهاءالدين پازارگاد،نشر زوّار، چاپ چهارم، 1359ش
57. تاريخ فلسفه سياسی غرب از آغاز تا پايان سده ميانه، عبدالرحمن عالم،انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول 1376ش
58. تاريخ فلسفه غرب، برتراندراسل
59. تاريخ فلسفه يونان، دبليو.كی.سی.گاتری،ترجمه حسن فتحی
60. تأملاتی در حكومت انتخابی، جان استوارت ميل، ترجمه علی رامين،نشر نی، چاپ اول 1369ش، تهران
61. تجريد الاعتقاد، خواجه نصيرالدين طوسی،مؤسسة النشر الاسلامی، 1407ه'
62. التجسّس علی عصر الرسول، محمد الشافعی
63. تحريرالوسيله، امام خمينی،مكتبة العلمية الاسلاميه، تهران
64. تحف العقول، ابن شعبه حرّانی، تحقيق علی اكبر غفاری،مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ دوم 1404ه'
65. التحقيق فی كلمات القرآن الكريم، حسن مصطفوی،وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول 1368 ش
66. تحليل دموكراسی در امريكا، آلكسی دوتوكويل، ترجمه رحمة الله مقدم مراغه ای،انتشارات زوار، 1347ش
67. التراتيب الاداريه، شيخ عبدالحیّ الكتانی،دارالكتاب العربی، بيروت
68. تصنيف نهج البلاغه، لبيب بيضون،مركز الاعلام الاسلامی، 1375ش
69. تفسير راهنما، اكبر هاشمی رفسنجانی،مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامی، چاپ دوم، 1376ش، قم
70. تفسير برهان، سيد هاشم بحرانی،مؤسسة البعثة، الطبعة الاولی 1415ه' قم
71. تفسير سوره حمد، امام خمينی،مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينی، چاپ چهارم، 1378ش
72. تفسير صافی، فيض كاشانی،مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، الطبعة الثانية 1402ه'، بيروت
73. تفسير طبری، محمد بن جرير طبری،دارالفكر، 1415ه'، بيروت
74. تفسير عياشی، ابی نصر محمد بن مسعود بن عباس سمرقندی(عياشی)، تصحيح و تحقيق و تعليق از سيد هاشم رسولی محلاتی،چاپخانه علميه قم، 1382ه'
75. تفسير فرات كوفی، فرات بن ابراهيم كوفی،مطبعة الحيدريه، نجف
76. تفسير القرآن الكريم، محی الدين بن عربی، تحقيق دكتر مصطفی غالب،انتشارات ناصر خسرو، الطبعة الثانيه 1368ه'
77. تفسير القمی، علی بن ابراهيم قمی،دارالسرور، الطبعة الاولی 1411ه'، بيروت
78. تفسير كبير، فخر رازی،دار احياء التراث العربی، الطبعة الثالثة، بيروت
79. تفسير نورالثقلين، شيخ علی بن جمعه عروسی حويزی،المطبعة العلمية، قم
80. تفكر سياسی، گلن تيندر، ترجمه محمود صدری،1374ش، تهران
81. تكامل اجتماعی انسان، شهيد مرتضی مطهری،انتشارات صدرا، چاپ سوم، 1366ش، تهران
82. التمهيد، ابوبكر باقلانی
83. تنبيه الامة و تنزيه الملّه، محمد حسين نائينی،مقدمه و پاورقی سيد محمود طالقانی،
84. توحيد، شيخ صدوق،مؤسسة النشر الاسلامی، قم
85. تهذيب الاصول (تقرير درس امام خمينی)، شيخ جعفر سبحانی،مؤسسة النشر الاسلامی، 1405ه'، قم
86. الجامع لاحكام القرآن، ابوعبدالله محمد بن احمد القرطبی،مؤسسه التاريخ العربی، 1405ه'،بيروت
87. جامعه و تاريخ، شهيد مرتضی مطهری،انتشارات صدرا، تهران
88. جامعه و تاريخ از ديدگاه قرآن، محمد تقی مصباح يزدی،مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامی، چاپ اول 1368ش
89. الجمل، شيخ مفيد، تحقيق سيد علی ميرشريفی،مكتب الاعلام الاسلامی، الطبعة الثانيه، 1416ه'قم
90. جمهوريت، افلاطون ، جمع آوری و ترجمه رضا مشايخی،كانون معرفت ، تهران
91. جمهوريت و انقلاب اسلامی(مجموعه مقالات)، سازمان مدارك فرهنگی انقلاب اسلامی،1377ش
92. جوامع الجامع، فضل بن الحسن الطبری، تصحيح و تعليق ابوالقاسم گرجی،مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران
93. جواهر الكلام، شيخ محمد حسن نجفی،داراحياء التراث العربی، چاپ هفتم
94. جهاد، شهيد مرتضی مطهری،انتشارات صدرا، چاپ نهم 1375ش، تهران
95. چهار مقاله در باره آزادی، آيزايا برلين، ترجمه محمد علی موحد،شركت سهامی انتشارات خوارزمی، 1368ش، تهران
حاشية المكاسب، شيخ محمد حسين اصفهانی،مجمع الذخائر الاسلاميه، قم، قطع رحلی
96. حاشية المكاسب، ميرزا علی ايروانی،مطبعه رشديّه، الطبعة الثانيه، 1379ه' تهران، قطع رحلی
97. حاشية المكاسب، محمد كاظم خراسانی،وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول 1406ه'
98. حاشية المكاسب، سيد محمد كاظم طباطبايی،مؤسسة مطبوعاتی اسماعيليان، 1378ه'، قم
99. حاكميت در اسلام، سيد محمد مهدی موسوی خلخالی،انتشارات آفاق، چاپ اول 1361ش
100. كتاب الحج (تقريرات درس سيد محمد محقق داماد)،
101. وجيزة فی اسرار الحج، عبدالله جوادی آملی،مطبعة مهر، قم
102. حقوق اساسی در جامعه اسلامی، سيد جلال الدين مدنی،سروش، چاپ چهارم 1369ش، تهران
103. حقوق اساسی فرانسه، غنی قاسم زاده،انتشارات دانشگاه تهران، 1336ش
104. حقوق اساسی و نهادهای سياسی، ابوالفضل قاضی شريعت پناهی،مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1373ش
105. حكمت و حكومت، مهدی حائری يزدی
106. حكمتها و اندرزها، شهيد مرتضی مطهری،انتشارات صدرا، چاپ هفتم 1376ش، تهران
107. حكومت اسلامی و نظر ابن خلدون، داود رسائی،انتشارات خوارزمی
108. حماسه حسينی، شهيد مرتضی مطهری،انتشارات صدرا، چاپ اول 1364ش، تهران
109. الحياة، محمد رضا حكيمی،مكتب نشر الثقافة الاسلاميه، الطبعة الخامسة 1408ه'، تهران
110. خدا و آخرت، مهدی بزرگان،جزوه سخنرانی مورخه 1371/11/1
111. خداوندان انديشه سياسی، لين.و.لنسكتر،ترجمه علی رامين،شركت انتشارات علمی و فرهنگی، 1376ش
112. خراج و نظامهای مالی دولتهای اسلامی، ضياء الدين الرّيس،ترجمه فتحعلی اكبری
113. خرد در سياست، عزت الله فولادوند،طرح نو
114. خشونت، حقوق بشر، جامعه مدنی، محمدرضا نيكفر
115. خصال، شيخ صدوق، ترجمه و مقدمه و تصحيح سيد احمد فهری زنجانی،انتشارات علميه اسلامی، تهران
116. الخلاف، شيخ محمد حسن طوسی،مؤسسة النشر الاسلامی، الطبعة الجديدة، 1409ه'، قم
117. الخلافة و الامامة، عبدالكريم الخطيب،دارالمعرفة، الطبعة الثانيه، 1395ه'، لبنان
118. دراسات فی ولاية الفقيه، حسينعلی منتظری،مركز العالمی للدراسات الاسلامی، الطبعة الاولی،1408ه'
119. دراسات و بحوث فی الفكر الاسلامی المعاصر، فتحی الدرينی،دار قتيبه للطباعة و النشر، چاپ اول، 1408ه'، بيروت
120. در جستجوی فقر يا ملك سليمان، مهاتير محمد، ترجمه محمد سوری،انتشارات سيمين،1378ش
121. الدر المنثور، جلال الدين سيوطی،دارالمعرفة، بيروت
122. درسهای حقوق و سياست در قرآن، محمد تقی مصباح يزدی، تنظيم محمد محرابی،انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمينی، 1377ش
123. الدروس الشرعيه، محمد بن جمال الدين مكی عاملی(شهيد اول)،مؤسسة النشر الاسلامی، الطبعة الاولی 1414ه'، قم
124. دعائم الاسلام، قاضی نعمان، تحقيق آصف بن علی اصغر فيضی،دارالمعارف، قاهره
125. دليل الميزان، الياس كلانتری، ترجمه عباس ترجمان،مؤسسه مطبوعاتی اسماعيليان، الطبعة الثانيه 1412ه'، قم
126. ديباچه ای بر دانش حقوق، محمد حسين ساكت،انتشارات جهان معاصر، 1370ش
127. الدين و السلام، شيخ محمد حسين كاشف الغطاء،مكتبة نينوی الحديثه، 1330ه'، كربلا
128. رازدانی، روشنفكری و دينداری، عبدالكريم سروش،مؤسسه صراط، چاپ دوم، 1371ش
129. كتاب الرّده، واقدی،
130. الرسائل، امام خمينی، (رساله لا ضرر)،مؤسسه مطبوعاتی اسماعيليان، 1385ه'، قم
131. الرسائل الفشاركيه، سيد محمد فشاركی،مؤسسة النشر الاسلامی، الطبعة الاولی، 1413ه'، قم
132. رسائل فقهيه (رسالة فی العداله)، شيخ مرتضی انصاری،لجنة تحقيق تراث الشيخ الاعظم، الطبعة الاولی 1414ه'، قم
133. رساله در باره آزادی، جان استوارت ميل، ترجمه جواد شيخ الاسلامی،باشگاه ترجمه و نشر كتاب، چاپ دوم 1349ش، تهران
134. روح القوانين، منتسكيو، ترجمه و نگارش علی اكبر مهتدی،انتشارات اميركبير، چاپ نهم، 1370ش، تهران
135. روح المعانی، سيد محمود آلوسی بغدادی،دار احياء التراث العربی، الطبعة الرابعة، 1405ه'،بيروت
136. روض الجنان و روح البيان فی تفسير القرآن، حسين خزاعی نيشابوری
137. زاد المعاد، محمد باقر مجلسی،
138. كتاب الزكاة، شيخ مرتضی انصاری،لجنة تحقيق تراث الشيخ الاعظم، الطبعة الاولی 1415ه'، قم
139. كتاب الزكاة، حسينعلی منتظری،مركز النشر التابع لمكتب الاعلام الاسلامی، الطبعة الاولی 1404ه'، قم
140. سرمايه ايمان، مولا عبدالرزاق لاهيجی
141. سفينة البحار، شيخ عباس قمی،انتشارات اسوه، الطبعة الاولی 1414ه'،
142. سلسلة الينابيع الفقهيه، علی اصغر مرواريد،مؤسسة فقه الشيعه، الطبعة الاولی، 1413ه'، بيروت
143. السوق فی ظلّ الدولة الاسلاميه، سيد جعفر مرتضی العاملی،الدارالاسلاميه، 1408ه'، بيروت
144. سياست، ارسطو، ترجمه حميد عنايت،انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، چاپ سوم 1371ش، تهران
145. سياست مدينه، فارابی، ترجمه سيد جعفر سجادی،1358ش، تهران
146. سيره ابن هشام، ابن هشام،دارالمعرفة 1356ه'، قاهره
147. سيری در نهج البلاغه، شهيد مرتضی مطهری،انتشارات صدرا، چاپ ششم 1368ش، تهران
148. سيمای كارگزاران علی بن ابی طالب(ع)، علی اكبر ذاكری،مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامی، 1375ش، قم
149. الشافی فی الامامة، سيد مرتضی علم الهدی، تحقيق و تعليق از سيد عبدالزهرا الحسينی الخطيب،مؤسسة الصادق، الطبعة الثانيه 1410ه'، تهران
150. شرايع الاسلام، ابوالقاسم، نجم الدين جعفر بن الحسن(محقق حلّی)،دارالاضواء، الطبعه الثانيه 1403ه'، بيروت
151. شرح تجريد الاعتقاد، ابوالحسن شعرانی،انتشارات كتابفروشی اسلاميه، چاپ دوم، 1398ه'،بيروت
152. شرح توحيد صدوق، قاضی سعيد قمی،تصحيح نجفقلی حبيبی، وزارة الثقافه و الارشاد الاسلامی، الطبعة الاولی 1415ه'، تهران
153. شرح درر الحكم و غرر الكلم، جمال الدين خوانساری، تصحيح محدث ارموی،انتشارات دانشگاه تهران
154. شرح صحيح مسلم، نووی،دارالفكر، 1403ه'
155. شرح المواقف للقاضی عضد ايجی، سيد شريف علی بن محمد جرجانی،منشورات شريف رضی، الطبعة الاولی 1412ه'، قم
156. شرح نهج البلاغه، عبدالحميد ابن ابی الحديد،احياء الكتب العربيه، الطبعة الثانيه 1387ه'
157. شرح نهج البلاغه، ابن ميثم بحرانی،انتشارات نصر، 1384ه'
158. شرح نهج البلاغه، شيخ محمد عبده،دارالمعرفه، بيروت
159. شرح نهج البلاغه، ملا صالح قزوينی، با تصحيح و حواشی سيد ابراهيم ميانجی،چاپ اسلامی،1380ه'
160. شهروند و دولت، روبر پللو، ترجمه ابوالفضل قاضی،انتشارات دانشگاه تهران، 1370ش، تهران
161. شيخ فضل الله نوری، رسائل، اعلاميه ها و مكتوبات، محمد تركمان
162. صحاح، اسماعيل بن حمّاد جوهری،دارالعلم للملايين، الطبعة الرابعه، 1407ه'، قاهره
163. صحيح مسلم، مسلم بن الحجاج نيشابوری، تحقيق محمد فؤاد عبدالباقی،دار احياء التراث العربی، بيروت
164. الصحيح من سيرة النبی الاعظم، جعفر مرتضی العاملی،دارالهادی - دار السيره، الطبعة الرابعة 1415ه'، بيروت
165. صحيفه نور، امام خمينی، مركز مدارك فرهنگی انقلاب اسلامی، 1361ش، تهران
166. الطبقات الكبری، محمد بن سعد الزهری،دار احياء التراث العربی، لبنان
167. ظهور و سقوط ليبراليسم غرب، آنتونی آربلاستر، ترجمه عباس مخبر،نشر مركز 1376ش
168. عدالت و آزادی، سيد علی محمودی،مؤسسة فرهنگی انديشه معاصر، چاپ اول، 1376ش
169. عدل الهی، شهيد مرتضی مطهری،انتشارات صدرا، چاپ دوم، 1361ش، تهران
170. العروة الوثقی، سيد محمد كاظم طباطبايی،دار الكتب الاسلاميه، تهران
171. علل الشرايع، شيخ صدوق،منشورات مكتبة الطباطبايی، قم
172. علل گرايش به ماديگری، شهيد مرتضی مطهری،انتشارات صدرا، چاپ هشتم 1357ش، تهران
173. عوائد الايام، مولی احمد نراقی،مركز النشر - مكتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول، 1417ه'، قم
174. الغدير، علامه عبدالحسين امينی،دار الكتب الاسلاميه، الطبعة الثانيه 1372ه'
175. فرائد الاصول، شيخ مرتضی انصاری،مجمع الفكر الاسلامی، الطبعة الاولی، 1419ه'، قم
176. فرهنگ جامع عربی به فارسی، احمد سياح،كتابفروشی اسلام، چاپ چهاردهم
177. فرهنگ، خرد، آزادی، رضا داوری
178. فرهنگ علوم سياسی، گردآوری و تدوين علی آقا بخشی،مركز اطلاعات و مدارك علمی ايران،1374ش
179. فرهنگ فارسی، غلامرضا انصاف پور
180. فرهنگ معين، دكتر محمد معين،مؤسسه انتشارات اميركبير، 1360ش، تهران
181. فرهنگ موضوعی قرآن، كامران فانی، بهاءالدين خرمشاهی،فرهنگی معاصر، چاپ اول، 1362،تهران
182. فقه الحدود و التعزيرات، عبدالكريم موسوی اردبيلی،مكتبة اميرالمؤمنين، الطبعة الاولی 1413ه'، قم
183. فقه الزكاة، يوسف القرضاوی،مؤسسة الرسالة، الطبعة الثانيه و العشرون، 1414ه'، بيروت
184. فقه السيره، محمد سعيد رمضان البوطی،دارالفكر، 1400ه'
185. فلسفه حقوق بشر، عبدالله جوادی آملی،مركز نشر اسراء، چاپ اول 1375ش، قم
186. فلسفه علم حقوق، ناصر كاتوزيان،شركت سهامی انتشار، چاپ اول 1377ش
187. فی ظلال نهج البلاغه، محمد جواد مغنيه،دارالعلم للملايين، الطبعة الاولی 1972م، بيروت
188. قاعده لا ضرر و لا ضرار، سيد علی سيستانی،مكتبة آية الله سيستانی، الطبعة الاولی 1414ه' قم
189. قاموس قرآن، سيد علی اكبر قرشی،دارالكتب الاسلامی، چاپ هشتم، 1361ش، تهران
190. القاموس المحيط، فيروز آبادی،دار احياء التراث العربی، الطبعة الاولی 1412ه'، بيروت
191. قانون اساسی امريكا، معاونت پژوهشی و تدوين قوانين و مقررات كشور
192. قانون اساسی ايتاليا، معاونت پژوهش و تدوين قوانين و مقررات كشور
193. قانون اساسی ايران و اصول دموكراسی، مصطفی رحيمی
194. قانون اساسی جمهوری اسلامی ايران
195. قانون اساسی كانادا، ترجمه مهدی رستگار اصل،معاونت پژوهشی و تدوين قوانين و مقررات كشور، 1378ش
196. القرآن و العقل، نورالدين حسينی عراقی،بنياد فرهنگ اسلامی، 1362ش، قم
197. قرارداد اجتماعی، ژان ژاك روسو، ترجمه غلامحسين زيرك زاده،شركت سهامی چهر، چاپ ششم 1358ش
198. قرارداد اجتماعی، ژان ژاك روسو، ترجمه منوچهر كيا،بخش (ملاحظات در باره لهستان)
199. القضاء الاسلامی (تقريرات درس شيخ مرتضی انصاری)، مولی حسينقلی همدانی،تحقيق از حسن سلمان، 1410ه'
200. القضاء و الشهادات، شيخ مرتضی انصاری،لجنة تراث الشيخ الاعظم، الطبعة الاولی 1415ه'، قم
201. القواعد و الفوائد، ابو عبدالله محمد بن مكّی العاملی (شهيد اول)،تحقيق عبدالهادی الحكيم، نجف اشرف
202. كافی، اصول، يعقوب كلينی، ترجمه حجة الله كوه كمره ای،المكتبة الاسلاميه، 1381ش، تهران
203. كافی، فروع، يعقوب كلينی،دارالكتب الاسلاميه، 1391ه'، تهران
204. كافی، روضه، يعقوب كلينی، ترجمه شيخ محمد باقر كوه كمره ای،المكتبة الاسلاميه، الطبعة الاولی، 1382ه'، تهران
205. الكامل، ابن اثير،مؤسسة التاريخ العربی، الطبعة الرابعه 1414ه'، بيروت
206. كسر اصنام الجاهليه، صدر المتألهين شيرازی، ترجمه محسن بيدار فر،انتشارات بيدار
207. الكشاف عن غوامض التنزيل، زمخشری،نشر البلاغه، 1415ه'، قم
208. كفاية الاصول، محمد كاظم خراسانی،مؤسسه آل البيت، چاپ اول، 1409ه' قم
209. كلمة الامام الحسن، سيد حسن شيرازی، ترجمه عليرضا ميرزا محمد،انتشارات نور
210. كمال الدين، شيخ صدوق، تحقيق علی اكبر غفاری،مؤسسة النشر الاسلامی، قم
211. كنز العمال، علاء الدين علی بن حسام الدين هندی،مؤسسة الرسالة، 1413ه'، بيروت
212. كوثر، امام خمينی،دفتر تنظيم و نشر آثار امام خمينی، چاپ اول 1371ش
213. گرايشهای سياسی در جهان غرب، مجيد خدوری، ترجمه عبدالرحمن عالم،دفتر مطالعات سياسی و بين المللی، 1366ش، تهران
214. گفتگو، عدالت در روابط بين المللی و بين اديان از ديدگاه دانشمندان مسلمان و مسيحی، تهيه كننده و ويراستار آ. بشته و س. م. ميردامادی
215. لسان العرب، ابن منظور،دار احياء التراث العربی، چاپ اول 1408ه'، بيروت
216. لغت نامه دهخدا، علی اكبر دهخدا،مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ دوم از دوره جديد، 1377ش، تهران
217. مبانی علم سياست، حشمت الله عاملی،انتشارات ابن سينا، 1351ش
218. مبانی و كليات علوم سياسی، سيد جلال الدين مدنی،1372ش، تهران
219. مبسوط، شيخ محمد حسن طوسی، المكتبة المرتضويه، تهران
220. مثنوی، مولوی
221. مجالس، شيخ مفيد
222. مجمع البحرين، فخر الدين طريحی،دفتر نشر فرهنگ اسلامی
223. مجمع البيان، فضل بن حسن طبرسی،مكتبة آية الله مرعشی نجفی، 1403ه'، قم
224. مجمع المسائل، يوسف صانعی،انتشارات ميثم تمار، چاپ چهارم، 1378ش، قم
225. مجموعه آثار، شهيد مرتضی مطهری،انتشارات صدرا، چاپ چهارم 1378ش، تهران
226. المحاسن، احمد بن محمد بن خالد برقی، تحقيق سيد مهدی رجايی،مؤسسة الكلام، الطبعة الاولی 1413ه'، قم
227. مختصر تاريخ دمشق، جمال الدين بن منظور مصری،دارالكفر، دمشق
228. مدارا و مديريت، عبدالكريم سروش،مؤسسه فرهنگی صراط، چاپ اول 1376
229. مدارك الاحكام، سيد محمد عاملی،مؤسسه آل البيت، الطبعة الاولی، 1411ه'، بيروت
230. مراة العقول، محمد باقر مجلسی،دارالكتب الاسلاميه، چاپ اول، 1363ش، تهران
231. المراسم العلويه، شيخ ابويعلی حمزة بن عبدالعزيز(سلّار)،
232. مروج الذهب، مسعودی، ترجمه ابوالقاسم پاينده،چاپ چهارم
233. مسالك الافهام الی تنقيح شرايع الاسلام، زين الدين بن علی عاملی(شهيد ثانی)،تحقيق و نشر مؤسسه المعارف الاسلاميه، 1417ه'، قم
234. المساوات فی الاسلام، علی عبدالواحد عراقی،نهضت مصر، قاهرة
235. مسند، احمد بن حنبل،دارالجيل 1414ه'، بيروت
236. مشروح مذاكرات مجلس بررسی نهايی قانون اساسی جمهوری اسلامی ايران، اداره كل فرهنگ و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، چاپ اول 1364ش
237. مصباح الفقيه (كتاب الزكاة)، حاج آقا رضا همدانی،مؤسسة النشر الاسلامی، الطبعة الاولی 1416ه'، قم
238. المصباح المنير، احمد بن محمد المقرّی الفيّومی،دارالهجرة، الطبعة الثانيه، 1414ه'، قم
239. مصنفات الشيخ المفيد، اوائل المقالات، ابو عبدالله محمد بن محمد بن النعمان (شيخ مفيد)، الطبعة الاولی 1413ه'، قم
240. مصنفات الشيخ المفيد، الفصول المختاره، ابو عبدالله محمد بن محمد بن النعمان (شيخ مفيد)، الطبعة الاولی 1413ه'، قم
241. معارف قرآن، محمد تقی مصباح يزدی،جزوات درسی
242. معجم البلدان، ياقوت حموی،دار صادر، بيروت
243. معجم مقاييس اللغه، ابن فارس، تحقيق عبدالسلام محمد هارون،مكتب الاعلام الاسلامی، 1404ه'، قم
244. المغازی، محمد بن عمربن واقدی،مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بيروت
245. المفردات، راغب اصفهانی،دفتر نشر كتاب، چاپ دوم 1414ه'، تهران
246. مقالات حقوقی، ابوالقاسم گرجی،مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1369ش
247. مقالات فلسفی، شهيد مرتضی مطهری،انتشارات حكمت، چاپ اول، 1366
248. مقدمه ابن خلدون، ابن خلدون،دارالجيل، بيروت
249. مقدمه علم حقوق، ناصر كاتوزيان،شركت سهامی انتشار، چاپ بيست و دوم، 1376ش، تهران
250. مقنعه، ابوعبدالله محمد بن محمد بن النعمان (شيخ مفيد)،مؤسسة النشر الاسلامی، الطبعة الثانيه، 1410ه'
251. مقومات النصر فی ضوء القرآن و السنه، احمد ابوالشباب،المكتبة العصريه، الطبعة الاولی 1420ه'، بيروت
252. مكاتيب الرسول، علی احمدی ميانجی،مؤسسة دارالحديث، الطبعة الاولی 1419ه'، تهران
253. كتاب المكاسب، شيخ مرتضی انصاری،لجنة تراث الشيخ الاعظم، الطبعة الاولی 1419ه'، قم
254. المكاسب المحرمة، امام خمينی،دفتر تنظيم و نشر آثار امام خمينی، چاپ اول 1373ش، قم
255. مكتبهای حقوقی در حقوق اسلام، محمد جعفر جعفری لنگرودی،كتابخانه گنج دانش، چاپ دوم، 1370ش، تهران
256. المنار، محمد رشيد رضا،دارالمعرفه، 1393ه'، بيروت
257. المناقب، ابن شهرآشوب،نشر علّامه، قم
258. المنتظم، ابن جوزی، دارالكتب العلميه، الطبعة الاولی، 1412ه'، بيروت
259. المنجد فی اللغه،دارالمشرق، بيروت
260. من لا يحضره الفقيه، شيخ صدوق، تصحيح علی اكبر غفاری،مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ سوم 1413ه'، قم
261. منية المريد، شهيد ثانی، تحقيق رضا مختاری،مركز النشر التابع لمكتب الاعلام الاسلامی، الطبعة الرابعه 1418ه'، قم
262. موسوعة كلمات الامام الحسين(ع)، لجنة الحديث، معهد تحقيقات باقر العلوم، دارالمعروف، الطبعة الاولی 1415ه'، قم
263. ميرزای شيرازی ترجمه هدية الرازی الی الامام المجدّد الشيرازی، شيخ آقا بزرگ تهرانی،وزارت ارشاد اسلامی، 1363ش
264. الميزان، سيد محمد حسين طباطبايی،مؤسسه اسماعيليان، چاپ پنجم 1412ه'، قم
265. ميزان الحكمة، محمد محمدی ری شهری،مكتب الاعلام الاسلامی، چاپ دوم 1367ش، قم
266. نظام الاسلام، الحكم و الدّوله، محمد المبارك،رابطة الثقافه و العلاقات الاسلاميه 1417ه'
267. نظام حقوق زن در اسلام، شهيد مرتضی مطهری،انتشارات صدرا، چاپ پنجم 1365ش، تهران
268. نظام الحكم فی الشريعة و تاريخ الاسلامی، ظافر القاسمی،دارالنفائس، چاپ ششم 1411ه'،بيروت
269. نظری به نظام اقتصادی اسلام، شهيد مرتضی مطهری،انتشارات صدرا، چاپ اول، 1368ش،تهران
270. نظريه برخورد تمدّنها، هانتينگتون و منتقدانش، ترجمه مجتبی اميری،مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ دوم، 1375ه'، تهران
271. نظريه های سياسی، ويليام.تی.بلوم، ترجمه احمد تديّن،نشر آران 1373ه'
272. نگرش تاريخی به فلسفه حقوق، محمد حسين ساكت،شركت انتشارات جهان معاصر، چاپ اول، 1370ش، تهران
273. نهايه، ابن اثير، مكتبة المعارف، الطبعة الاولی 1966م، بيروت
274. نهايه، شيخ طوسی،مؤسسة النشر الاسلامی، الطبعة الاولی 1412ه'، بيروت
275. نهج البلاغه، سيد رضیترجمه و شرح علينقی فيض الاسلام،
276. نهج البلاغه، سيد رضیترجمه ناصر مكارم شيرازی،
277. نهج البلاغه، سيد رضیترجمه سيد جعفر شهيدی
278. نهضت امام خمينی، سيد حميد روحانی،انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم 1376، تهران
279. وسائل الشيعه، شيخ حر عاملی،مؤسسه آل البيت، الطبعة الثانيه، 1414ه'، قم
280. ولاية الامر فی عصر الغيبه، سيد كاظم الحسينی الحائری،مجمع الفكر الاسلامی، الطبعة الاولی 1414ه'، قم
281. ولايت تكوينی و تشريعی، لطف الله صافی گلپاگيانی،مؤسسة الامام المهدی، بنياد بعثت، 1360ه'، تهران
282. ولايت فقيه ولايت فقاهت و عدالت، عبدالله جوادی آملی،مركز نشر اسراء، چاپ اول 1378ش، قم
283. ولايت فقيه، امام خمينی،مركز تنظيم و نشر آثار امام خمينی، چاپ اول 1373ش، تهران
284. يادداشتهای استاد مطهری،استاد مطهری،انتشارات صدرا، چاپ اول 1378ش، تهران
