فصل چهارم: نظارت و مراقبت
يكی ديگر از حقوق حكومت «نظارت و مراقبت» است. نظارت و مراقبت در چند عرصه مهم، مانند نظارت و كنترل تحركات دشمن داخلی، نظارت بر عملكرد كارگزاران و دولتمردان و نظارت بر رفتار و اعمال شهروندان.
حفظ و حراست از حقوق مردم و جلوگيری از تجاوز به آن، بدون نظارت و مراقبت در عرصه های يادشده، به وسيله حكومت و با استفاده از ابزارها و اهرم ها ممكن نيست. بعضی از مردم در جامعه به حقّ خويش قانع نيستند و همواره مترصد فرصتی هستند تا با ناديده گرفتن حقوق ديگران، بر منافع خود بيفزايند. اينان برای رسيدن به قدرت و ثروتِ بيش تر برنامه ريزی می كنند.
گاهی برای رسيدن به اهداف خود، گروه و جمعيتی تشكيل می دهند تا زودتر و بهتر به اهداف خود دست يابند. برای دستيابی به قدرت سياسی و برخورداری از امكانات به هر شيوه ای متوسل می شوند و به توطئه چينی می پردازند و عواملی را برای نفوذ به اركان حكومت، تربيت می كنند. نيز در ادارات و سازمان های مختلف مهره چينی می كنند تا هنگام نياز از آنان استفاده كنند.
بعضی ديگر با دشمنان هم پيمان شده و به نفع آنان فعاليت می كنند و به عنوان عوامل نفوذی دشمن (ستون پنجم) عمل می كنند.
امروزه، ابزارهای پيچيده و روش های متنوعی برای نفوذ و جاسوسی به كار گرفته می شود. سازمان های عريض و طويل جاسوسی در دنيا همگی در راستای نفوذ به كشورهای ديگر و كسب اطلاعات سرّی و محرمانه است تا در پرتو اطلاعات، برنامه هايی به نفع خود و عليه منافع ديگران تدوين و اجرا كنند. امروزه اطلاعات نقش تعيين كننده ای در سياست ها و برنامه ها دارد.
از اين رو، جمع آوری اطلاعات و بهره گيری از آن ها در برابر دشمن حائز اهميت است.
الف) نظارت و مراقبت از تحركات دشمن
هر حكومتی برای حفظ موجوديت خود و تأمين حقوق شهروندان، نظارت و مراقبت از آن چه را كه در جامعه به ويژه لايه های درونی آن می گذرد، در برنامه كار خود دارد و چون بدون چنين نظارتی نمی تواند خود را از آسيب ها و تهديدها مصون دارد، آن را حقّ خود می داند.
سازمان های اطلاعاتی امروزه از ضروريات جامعه است. گرچه حفاظت، نظارت و مراقبت از رفتارها و تحركات شهروندان برای شناسايی متجاوزان به حقوق مردم و دشمنان حاكميت، كم و بيش در گذشته وجود داشته،[1] اما امروز به تناسب پيچيدگی جوامع و گونه گونی روش های دشمنی و تضييع حقوق، سازمان يافته انجام می گيرد.
قرآن كريم مردم را در برابر دشمن به آمادگی كامل فرامی خواند:
(يا أيها الذين آمنوا خذوا حذركم فانْفروا ثباتاً أوِ انْفروا جميعاً)[2]؛
ای كسانی كه ايمان آورده ايد! آمادگی خود را در برابر دشمن حفظ كنيد و در دسته های متعدد يا به صورت دسته واحد به سوی دشمن حركت كنيد.
آيه به تناسب جهاد، آمادگی كامل برای حضور در ميدان جهاد را توصيه می كند،[3] اما اين قانون اختصاص به جنگ و جهاد ندارد، بلكه در هر موقعيتی كه امكان نفوذ و ضربه دشمن وجود دارد، آمادگی، مطلوب و ضروری است، چنان كه درباره منافقان در جامعه اسلامی، به پيامبر توصيه می كند:
(... هم العدوّ فاحْذرهم قاتلهم الله أنّی يؤفكون؛)[4]
... آن ها دشمن واقعی تو هستند. پس از آنان بر حذر باش. خداوند آن ها را بكشد! چگونه از حق منحرف می شوند!
به همين جهت پيامبر اكرم(ص) همواره در مدينه مراقب اعمال و رفتار منافقان بود، كه تظاهر به مسلمانی و دوستی با مسلمانان می كردند، اما در دل، دشمن آن ها بوده و با دشمنان شان مراوده پنهانی داشتند. وقتی خبر به پيامبر رسيد كه گروهی از منافقان در خانه «سويلم» يهودی اجتماع كرده اند، طلحة بن عبيدالله را همراه گروهی از مسلمانان گسيل داشت تا خانه توطئه را آتش بزنند و منافقان توطئه گر را پراكنده سازند.[5]
امام علی(ع) در جمله ای حكيمانه ضرورت مراقبت و هوشياری، قبل از گرفتار شدن به مكرها و حيله ها را يادآور شده و می فرمايد:
مَن لم يتحرّز مِن المكائد قبل وقوعها لم ينفعه الأسف عند هجومها؛[6]
كسی كه قبل از وقوع مكرها و حيله ها، از آن ها پروا نكند، هنگام هجوم آن ها پشيمانی و تأسف سودی به حال او نخواهد داشت.
اين سخن اختصاصی به زندگی فردی ندارد؛ حاكم جامعه نيز كه وظيفه اداره جامعه را برعهده دارد، چنانچه پيش بينی های لازم را در برابر حيله ها، تزويرها و توطئه های دشمن به عمل نياورد و با مراقبت از اعمال و رفتار ايشان و آگاهی از نقشه ها و برنامه های شان، قبل از اجرای آن ها مأيوس شان نسازد، با توطئه ها روبه رو شده و كاری از پيش نخواهد برد. توجه به اين نكته در زندگی اجتماعی و به وسيله حاكم جامعه دارای اهميت و ضرورت بيش تری است.
«نظارت و مراقبت» مقدمه حفظ نظام سياسی است. در جامعه اسلامی كه حفظ نظام از اهمّ واجبات شمرده می شود و حاكم و شهروندان در اين باره مسؤوليت دارند، «نظارت و مراقبت» به عنوان مقدمه حفظ نظام، واجب است. برای انجام اين وظيفه، حقّ استفاده از راه های مشروع برای حاكم ثابت است. امام علی(ع) از همين زاويه به مقوله نظارت و مراقبت می نگريست و می فرمود:
إنّ هؤلاء قد تمالؤوا علی سخطةٍ إمارتي و سأصبر ما لم أخفْ علی جماعتكم فإنّهم إنْ تمّموا علی فيالة هذا الرأي انْقطع نظام المسلمين؛[7]
آنان (طلحه و زبير و پيمان شكنان ديگر) به خاطر ناراحتی از خلافت و امارت من گرد آمده و به يكديگر كمك می كنند و من تا وقتی كه بر اجتماع شما بيم نداشته باشم و خطری را احساس نكنم، صبر می كنم، زيرا اگر آنان بر انديشه سست و نادرست خود باقی بمانند، نظم و نظام مسلمانان برهم می خورد.
امام علی(ع) برای حفظ و حراست احكام خدا و سيره و سنت پيامبر و دفاع از حقوق مردم، اعمال و رفتار پيمان شكنان را زير نظر داشت، حضرت از اين كه آنان در برابر حكومت حق ايستاده، ميان مردم تفرقه ايجاد می كردند و برای رسيدن به اميال دنيوی، به جمع آوری نيرو و امكانات مشغول بودند و مردم را عليه حضرت تحريك می كردند، ناراحت بود و ضمن نصيحت و ارشاد، اعمال شان را به دقت زير نظر داشت.
طلحه و زبير هنگامی كه به بهانه سفر عمره نزد حضرت آمدند تا از مدينه خارج شوند، حضرت با جمله ای كوتاه از نقشه آن دو و همراهی و همدستی شان با عايشه پرده برداشت و فرمود:
به خدا سوگند! شما عازم عمره نيستيد، بلكه در صدد فتنه و عازم بصره ايد.[8]
حتی حضرت از نامه ای كه معاويه به آن دو نوشته و آنان را به گرفتن انتقام خون عثمان تحريك كرده و فريب شان داده بود و آن دو، نامه را از امام مخفی داشته بودند، آگاه بود.[9]
با توجه به اين كه امام برای اداره جامعه، بنا بر استفاده از مجاری غيبی نداشت، اطلاع حضرت از مجرای عادی بود. درسيره كشورداریِ حضرت به مواردی بر می خوريم كه برای كسب اطلاعات و مراقبت از اعمال و رفتار بعضی افراد و گروه ها، اشخاصی را مأموريت می داد.
پس از جنگ صفين، شخصی به نام «خرّيت بن راشد» بنای مخالفت گذاشته و عده ای را دور خود جمع كرد و از سپاه حضرت جدا شد. يكی از ياران امام علی(ع) از اين كه حضرت در برابر آنان صبر پيشه كرده و آنان را دستگير و زندانی نمی كند، زبان به اعتراض گشود. امام كه به هدايت و ارشاد آنان اميدوار بود، صبر كرد و فرمود:
اگر ما به مجرّد هر مخالفت و اتهامی، مردم را دستگير و زندانی كنيم، زندان های ما مملوّ از آنان خواهد شد. به نظر من تا دشمنی و خلاف افراد، علنی و آشكار نگشته، نمی توان آن ها را زندانی و مجازات كرد.
پس از پراكنده شدن مردم، حضرت شخص معترض را نزد خود خواند و به او مأموريت داد به منزل «خرّيت» رفته و او را تحت نظر داشته باشد.[10] علاوه بر آن، نامه ای به اين مضمون به كارگزاران خويش نوشت:
از بنده خدا علی امير مؤمنان به هر يك از كارگزاران كه نامه مرا دريافت كرده و می خواند.
گروهی از مردانی كه از ياران و پيروان ما بودند، اينك خروج كرده و به سمت سرزمين های بصره حركت كردند. از مردم سرزمين خود درباره آنان سؤال كرده و در هر نقطه ای جاسوسانی را بر آنان بگماريد. آن گاه برای من بنويسيد كه آنان در چه وضعيتی هستند.[11]
با آن كه امام علی(ع) حتی الامكان با مخالفان مدارا می كرد، اما پيوسته آنان را تحت مراقبت داشته و اعمال و رفتار و ارتباطات آنان را كنترل می كرد. رفت و آمد پيك ها و سفرا تحت كنترل بود. نيز ارتباطات و مراودات صاحب منصبان و شخصيت هايی كه در گمان توطئه چينی بودند، تحت نظر مأموران حكومتی بود.
«مصقلة بن هبيره» كارگزار امام(ع) در «اردشيرخرّه»[12] به معاويه پناهنده شد. وقتی خبر اين خيانت به حضرت رسيد، فرمود:
نفرين خدا بر او باد! رفتاری مانند بزرگان كرد، ولی مانند بردگان گريخت و مانند بدكاران خيانت ورزيد. هنوز ستايشگرِ خود را به ستايش، زبان نگشوده، خاموش ساخت، و توصيف كننده، كار او را تصديق نكرده، مجبور به توبيخ و سرزنش او شد. اگر می ماند، آن چه را كه مقدور بود، از او می گرفتيم و منتظر افزايش ثروت او می شديم (تا بقيه را هم بگيريم).»[13]
آن گاه مأمورانی را فرستاد تا خانه اش را ويران كنند. «مصقله» پس از مدتی به برادرش (نعيم بن هبيره) كه از ياران و شيعيان حضرت بود، نامه نوشت و او را به شام دعوت كرد و از طرف معاويه به او وعده امارت و رياست داد. نامه به وسيله يكی از ياران حضرت كشف و نزد ايشان آورده شد. امام پس از اطلاع، قاصد را مجازات كرد.
ب) نظارت بر عملكرد دولتمردان
عرصه ديگر «حقِ نظارت و مراقبت حاكم» بر رفتار و عملكرد كارگزاران و دولتمردان است. كسانی كه در جامعه، از قدرت و امكاناتی از بيت المال برخوردارند و اداره گوشه ای از مملكت را برعهده دارند، نيازمند نظارت و مراقبت اند. حاكم می تواند با تأسيس ادارات و سازمان های نظارتی، بر عملكرد دولتمردان نظارت كند.
در جامعه اسلامی، روش خاصی برای نظارت پيش بينی شده است. گذشته از نظارتی كه قوه قضاييه از طريق سازمانی مانند «بازرسی كل كشور» اعمال می كند، مجلس شورا نيز از حقّ نظارت و تفحص در همه امور كشور برخوردار است.
آن چه در اين فصل مورد نظر است، تأكيد بر اصل نظارت و مراقبت به وسيله حاكم اسلامی است. كيفيت نظارت می تواند در اوضاع مختلف، متفاوت باشد و با استفاده از روش های گوناگون انجام شود.
وجود اين حق برای حاكم جامعه، امری عقلايی بوده و بی نياز از استدلال است. اما استناد به گفتار و سيره پيامبر اكرم(ص) و امام علی(ع) در دوران حاكميت شان مفيد است.
پيامبر اكرم يكی از وظايف والی را نظارت بر رفتار كاتبان [14] شمرده و می فرمايد:
در اعمال و رفتار آنان نظر كنی تا بدانی در اموری كه به آنان واگذاری كردی و ولايت شان دادی، با مردم چگونه رفتار می كنند. در بسياری از كاتبان شعبه ای از غرور و نخوت وجود دارد.[15]
گرچه در جامعه اسلامی، مسؤولان و دولتمردان پس از آزمايش و گزينش به كار گمارده می شوند،[16] اما در بسياری از موارد توانايی و هنر انسان در عمل محك زده می شود.
مسؤولان گاه نيازمند هدايت و ارشادند؛ گاه تعويض و جايگزين، و گاهی مستحق پاداش و برخی اوقات شايسته مجازات و توبيخ اند.
امام علی(ع) كه برای حقوق مردم اهميتی فوق العاده قائل بود، بر عملكرد كارگزاران خويش، نظارتی مستمرّ و بی وقفه داشت. آشكارا و پنهان رفتار آنان را در مسند حكومتی تحت نظر داشت و اين نكته را به آنان گوشزد می فرمود تا مراقب عملكرد خويش باشند. اشاره به بعضی موارد، حساسيت و دقت حضرت را در اين زمينه نشان می دهد:
وقتی خبر به امام رسيد كه «شريح بن الحارث» قاضی حضرت، خانه گران قيمتی خريده، او را فراخواند و سرزنش كرد.[17]
طی نامه ای به «زياد بن ابيه» در بصره از اين كه به بيت المال خيانت كرده، اظهار ناخشنودی كرده و او را به مجازات تهديد كرد.[18]
در نامه ای به «مصقلة بن هبيرة شيبانی» كارگزار خويش در اردشيرخرّه -از شهرهای ايران- او را به خاطر حيف و ميل بيت المال و كشتن افراد بی گناه، به شدّت سرزنش و توبيخ كرد.[19]
طی نامه ای به عثمان بن حنيف انصاری، كارگزار حضرت در بصره، از اين كه او در ميهمانی ثروتمندان شركت كرده، اظهار تأسف و او را توبيخ كرد.[20]
نامه های متعددی كه حضرت به كارگزاران خويش نوشته و آنان را به سبب رفتار نادرست شان شماتت كرده است.[21]
در موارد يادشده، امام(ع) داوری خويش درباره آنان را به خبرها و دلايلی مستند نمود كه به وسيله مأموران حكومتی حضرت می رسيد.
حضرت ضمن آن كه در سيره حكومتی اش مراقب اعمال و رفتار كارگزاران بود، به آنان توصيه می كرد مراقب اعمال و رفتار مأموران خود باشند تا در حقّ مردم ظلم و اجحاف روا ندارند. امام در نامه مفصلی كه به مالك اشتر نوشت و وظايف او را برشمرد، يادآور شد:
در كارهای شان كاوش و رسيدگی كن و بازرسان راستگو و وفاداری بر آنان بگمار، زيرا خبرگيری و بازرسی و مراقبت در نهان از كارهای آنان، سبب می شود كه امانتدار باشند و با مردم مداراكنند.[22]
ج) نظارت بر رفتار شهروندان
حقّ «نظارت و مراقبتِ» حاكم اسلامی، اختصاص به دشمن و كارگزاران و دولتمردان ندارد، بلكه عموم شهروندان را نيز شامل می شود. همه مردم به وظايف خود آشنا نبوده و مقيد به انجام آن نيستند. بعضی افراد با روحيه فزون طلبی و زياده خواهی، همواره حقوق ديگران را مورد تجاوز قرار می دهند.
اينان از هر فرصتی برای رسيدن به منافع شخصی يا گروهی استفاده كرده، قوانين و مقررات اجتماعی را ناديده می گيرند و برای حقوق و آزادی و منافع ديگران احترام قائل نيستند. چون همه مردم از توانايی و قدرت لازم برای دفاع از حقوق خود برخوردار نمی باشند، حكومت وظيفه دارد از آنان حمايت كند.
حمايت از حقوق شهروندان، دفاع از قوانين و مقررات اجتماعی، در پرتو اطلاع و آگاهی از رفتار و عملكرد شهروندان است. البته دارندگان موقعيت اجتماعی، صاحبان ثروت، احزاب، گروه ها و سازمان ها و در يك كلمه «خواص» بيش تر از ديگران در معرض خطا و لغزش اند.
اينان در تجاوز به حقوق ديگران آماده تر و حريص ترند. تجربه حكومت ها اين واقعيت را تأييد می كند كه خواص بيش از عموم مردم نيازمند مراقبت اند، چون آنان ابزارها و فرصت های بيش تری برای رسيدن به اهداف خويش دارند، كه در صورت لغزش و خيانت، صدمات زيادی بر پيكر اجتماع وارد می كنند.
معمولاً خيانت ها، ظلم ها، اجحاف ها و تجاوزات در ميان اين طبقه، بيش از توده های مردم است كه از قدرت و امكانات كم تری برخوردارند.
امام علی(ع) در دستور عمل خويش به مالك اين مطلب را گوشزد می كند:
سنگينی بار نزديكان بر والی، از همه افرادِ رعيت بيش تر است و در روزگرفتاری، ياری آنان از همه كم تر و انصاف را از همه ناخوش تر دارند و چون درخواست كنند، فرون تر از ديگران، و به هنگام عطا و سپاس از همه كم تر شكر گزارند و چون به آنان ندهند، ديرتر از همه عذر پذيرند، و در سختی روزگار، شكيبايی را از همه كم تر پيشه كنند.
همانا آنان كه دين را پشتيبان اند و موجب انبوهی مسلمانان و آماده پيكار با دشمنان، عامّه مردمان اند. پس بايد گرايش تو به آنان بوده و ميلت به سوی ايشان باشد.[23]
د) نظارت های متفاوت بر پايه های مختلف
نكته حائز اهميت در اين باره آن كه «نظارت و مراقبت» از «دشمن» با نظارت و مراقبت از عملكرد «كارگزاران و دولتمردان» و با نظارت و مراقبت از اعمال و رفتار عموم «شهروندان»، سه مقوله جدا و با تفاوت هايی همراه است.
ماهيت دشمن اقتضای دشمنی و توطئه گری دارد و اساس برخورد با دشمن «سوء ظن» است. حتی در وضع صلح و انعقاد قرارداد، باز نبايد به دشمن اعتماد كرد و اساس رفتار خود را بر حُسن ظن قرار داد. امام علی(ع) به مالك توصيه می كند:
و از صلحی كه دشمن، تو را بدان خوانَد و رضای خدا در آن بُوَد، روی متاب كه آشتی، سربازان تو را به آسايش رساند و از اندوه هايت برهاند و شهرهايت ايمن ماند، ليكن زنهار! زنهار! از دشمن خود پس از آشتی! بپرهيز كه بسا دشمن به نزديكی گرايد تا غفلتی يابد و كمين خود بگشايد. پس دورانديش شو و راه خوش گمانی مرو...[24]
دشمن چه خارجی و چه داخلی در صدد براندازی حكومت و كسب قدرت است. غفلت از چنين جرياناتی موجب پشيمانی است. در نظام سياسی با دشمنانی كه در صدد براندازی اند، مماشات نمی شود، بلكه با مراقبت از اعمال و رفتار آنان، همه تحركات را زير نظر گرفته و در صورت لزوم، توطئه را در نطفه خفه می كنند. جامعه اسلامی نيز از اين قاعده مستثنا نيست.
نظارت و مراقبت بر عملكرد دسته دوم كه كارگزاران و مأموران دولتی اند، غالباً برای جلوگيری از سوء استفاده و انجام مطلوب وظايف است. مأموری كه دارای قدرت و امكاناتی از بيت المال است، در معرض لغزش و سوء استفاده است. قدرت و ثروت از لغزشگاه هايی است كه كم تر كسی از آن جان سالم به در می برد.
از اين رو، حاكم اسلامی حقّ و وظيفه دارد كه براعمال و رفتار ايشان نظارت و كنترل كامل داشته باشد. امام علی(ع) همواره اين نكته رابه كارگزاران خويش گوشزد می كرد كه مبادا از نظارت و مراقبتی كه حاكم اسلامی بر آنان دارد، غافل شده و قدرت و ثروت، آنان را وسوسه كند و حقوق مردم را تباه سازند. ازآنان می خواست كه با مردم مهربان باشند.[25] اين نوع نظارت بر اساس «حسن ظنّ» انجام می گيرد.
نوع سوم از مراقبت و نظارت كه بر رفتار شهروندان انجام می گيرد، گونه ديگری از نظارت است. چون بعضی از مردم به حقّ خويش قانع نبوده، خلاف مصالح جامعه رفتار می كنند، نظارت بر رفتار شهروندان برای آگاهی از رفتارهای خلاف مصلحتِ كلی جامعه است.
عموم مردم در جامعه معمولاً به حقّ خويش قانع اند يا اگر به حقوق ديگران تجاوز می كنند، در حدّی نيست كه مصالح كلّی و اساس جامعه را به مخاطره اندازد. از اين رو آگاهی و جلوگيری از رفتارهای ناروايی كه به وسيله بعضی افراد جامعه رخ می دهد، نمی تواند مجوزی برای در تنگنا قرار دادن همه شهروندان باشد.
نظارت و كنترل به وسيله سازمان های اطلاعاتی معمولاً با سخت گيری و دشواری هايی همراه است و نمی توان به بهانه تخلف عده ای معدود، همه شهروندان را گرفتار چنين تنگناهايی كرد. نظارت و مراقبت در اين عرصه نيازمند ظرافت و دقت خاصی است كه با هدف حفظ حرمت و حقوق اكثريت از تعدّی و تجاوز اقليتِ متخلف انجام می گيرد.
اين نوع نظارت و مراقبت بر اساس «حسن ظن» به شهروندان و با كمال رأفت و ملاطفت انجام می گيرد. در اين صورت سازمان اطلاعات و مراقبت حكومتی، به وسيله اكثر مردم مورد حمايت قرار گرفته و مردم در زمره نيروهای اطلاعاتی حاكم اسلامی در می آيند. اينان سازمان مربوطه را از خود دانسته و تقويت آن را تأمين حقوق و مصالح خويش احساس می كنند. امام علی (ع) به مالك گوشزد می كند:
بدان كه نشانه خوش بينی حاكم به رعيت بهتر از نيكويی و احسان به ايشان و سبك گردانيدن هزينه های آن ها و رنجش نداشتن از آنان بر چيزی كه حقّی به آن ها ندارد، نيست. پس بايد در اين باب به گونه ای رفتار كنی كه خوش بينی و حسن ظنّ به رعيّتت را به دست آوری، زيرا خوش بينی، رنج بسيار را از تو دور می كند.[26]
در مكتب اسلام تفتيش و تجسّس از زندگی شخصی افراد ممنوع بوده و نمی توان حرمت زندگی خصوصی را شكست. خداوند برای مسلمان حرمت قائل شده و تجاوز به جان، مال و آبروی او را از گناهان بزرگ شمرده است، به طوری كه نمی توان با سوء ظن به او حريمش راشكست.[27]
اما چون مصالح كلی جامعه دارای اهميت فراوانی بوده و همواره حقوق شخصی شهروندان را تحت تأثير قرار می دهد، گريزی از نظارت و مراقبت نيست. اما نظارت و مراقبتی دقيق به وسيله افرادی راستگو، امين و مورد اعتماد، و بر اساس «حسن ظنّ». چنين نظارتی با كم ترين عوارض همراه خواهد بود و با شناسايی اقليتِ متخلّف كه مصالح كلی و اساسی جامعه را در معرض تهديد قرار می دهند، عملاً حقوق و مصالح اكثريت جامعه تأمين خواهد شد.
امام علی(ع) در عين قاطعيت در برابر دشمنان و توطئه گران، و مراقبت جدی و سخت بر رفتار كارگزاران و دولتمردان، در برخورد با توده های مردم بسيار رئوف و مهربان بود. به كارگزاران خويش سفارش می كرد از كسانی كه به دنبال عيب جويی از مردم بوده و عيوب آن ها را آشكار می سازند، بپرهيز.[28]
البته روشن است اين سخن درباره عيوبی است كه مصالح جامعه را تهديد نكند. تفاوت رفتار با سه گروه ياد شده، در گفتار و سيره امام علی(ع) كاملاً مشهود است. با «دشمنان» سختگير و انعطاف ناپذير و مراقبتی بر اساس سوء ظن داشت.
با «كارگزاران و دولتمردان» هر چند مراقبت و نظارتی بر پايه حسن ظن داشت، چرا كه با معيارهايی آنان را نصب كرده بود، اما نظراتی دقيق و موشكافانه داشت. نسبت به بيت المال وحقوق مردم حساس بود، اما با «عموم شهروندان» عطوف و مهربان بوده و برخوردی دلسوزانه داشت، هر چند نظارتی بر پايه حسن ظنّ نيز در حقّ آنان، به ويژه خواص اجرا می كرد.
پی نوشت ها:
[1]. ر.ك: محمد الشافعی، التجسس علی عصر الرسول. مؤلف در اين كتاب اشاره به تجسس و مراقبت در ميان اقوام و ملل گذشته كرده و نمونه هايی نقل كرده است، سپس غزوات و سرايای پيامبر اسلام(ص) را از اين زاويه مورد توجه قرار داده و مواردی از اعزام مأموران برای كسب اطلاع و جمع آوری اخبار را نقل كرده است.
[2]. نساء: 71.
[3]. سيد محمد حسين طباطبايی، الميزان، ج 4، ص 416.
[4]. منافقون: 4.
[5]. ابن هشام، السيرة النبوية، ج 4، ص 160.
[6]. غرر الحكم و درر الكلم، ج 2، ص 701.
[7]. نهج البلاغه، خطبه 169.
[8]. شيخ مفيد، الجمل، ص 166: «و الله ما تريدان العمره و لكنكما تريدان الغُدرة و إنما تريدان البصرة.»
[9]. الجمل، ص 268: «لقد كان معاوية كتب إليهما مِن الشام كتاباً يخدعهما فيه فكتماه عنّي و خرجا يوهمان الطّغام إنّهما يطلبان بدم عثمان.»
[10]. تاريخ طبری، ج 5، ص 116 113: «فقال (ع): إنّا لو فعلنا هذا بكلّ مَن يُهتمّ مِن الناس، ملأنا السجون مِنهم و لا أراني يسعني الوثوب بالناس و الحبس لهم و عقوبتهم حتی يظهروا لي الخلاف... فقال لي سِرّاً: إذهبْ إلی منزل الرجل فاعْلم ما فعل فإنّه قل يوم لم يكن يأتينی فيه قبل هذه الساعة.»
[11]. ابن ابی الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 3، ص 130.
[12]. اردشيرخرّه تقريباً فيروزآباد فارس است. ر.ك: علی اكبر ذاكری، سيمای كارگزاران علی بن ابی طالب (ع)، ج 1، ص 363.
[13]. شرح نهج البلاغه، ج 3، ص 144.
[14]. ابن ابی الحديد، «كاتب» در نامه های حضرت علی(ع) را، وزير و نائب امير دانسته است. شرح نهج البلاغه، ج 17،ص 79.
[15]. قاضی نعمان، دعائم الإسلام، ج 1، ص 365، نقل مضمون روايت با تلخيص و تصرف.
[16]. نهج البلاغه، نامه 53: سفارش امام علی (ع) به مالك اشتر: «ثم انْظر في أمور عمّالك فاسْتعملهم إختباراً ولاتولّهم محاباةً و أثرة...».
[17]. نهج البلاغه، نامه 3.
[18]. نهج البلاغه، نامه 20.
[19]. نهج البلاغه، نامه 43.
[20]. نهج البلاغه، نامه 45.
[21]. نهج البلاغه، نامه های 40 و 41.
[22]. نهج البلاغه، نامه 53: «ثم تفقّدْ أعمالهم و ابْعث الْعيون مِن أهل الصدق و الوفاء عليهم، فإنّ تعاهدك في السّر لأمورهم حدوةٌ لهم علی استعمال الأمانة و الرّفق بالرّعية.»
[23]. نهج البلاغه، نامه 53: «و ليس أحد مِن الرعيّة أثقل علی الْوالي مؤونةً في الرخاء و أقلّ معونةً له في البلاء و أكره للإنصاف، و أسأل بالإلحاف و أقلّ شكراً عند الإعطاء و أبطأ عذراً عند المنع و أضعف صبراً عند مُلمّات الدهر مِن أهل الخاصة. و إنّما عماد الدين و جماع المسلمين و العُدّة للأعداء العامةِ من الأُمّة فلْيكنْ صغوك لهم و ميلك معهم.»
[24]. نهج البلاغه، نامه 53: «و لاتدفعنّ صلحاً دعاك إليه عدوّك و للَّه فيه رضیً، فإنّ في الصلح دعةً لجنودك و راحة مِن همومك و أمناً لبلادك. و لكنّ الحذر كلّ الحذر مِن عدوّك بعد صلحه، فإنَّ العدوّ ربّما قارب ليتغفّل، فخذْ بالحزم و اتّهم في ذلك حُسن الظّنّ...»
[25]. نهج البلاغه، نامه 53: «... فإنّك فوقهم و والی الأمر عليك فوقك و الله فوق مَن ولّاك و قد اسْتكفاك أمرهم و ابتلاك بهم.»
[26]. نهج البلاغه، نامه 53: «و اعْلم أنّه ليس شي ء بأدعی إلی حُسن ظنّ راعٍ برعيّته من إحسانه إليهم و تخفيفه المؤونات عليهم و ترك استكراهه إياهم علی ما ليس له قِبلَهَم فلْيكنْ منك في ذلك أمر يجتمع لك به حُسن الظنّ برعيتك، فإنّ حسن الظنّ يقطع عنك نصباً طويلاً.»
[27]. قرطبی، الجامع لاحكام القرآن، ج 16، ص 332: «عن النبی(ص): إنّ الله حرّم مِن المسلم دمَه و عِرْضَه و أنْ يظن به ظن السوء».
[28]. نهج البلاغه، نامه 53: «ولْيكن أبعد رعيّتك منك و أسْنأهم عندك، أطلبهم لمعائب الناس، فإنّ في الناس عيوباً، الوالي أحقّ مَن سَتَرَها فلاتكشفنّ عمّا غاب عنك منها فإنّما عليك تطهير ما ظهر لك...»
