هر چند اختلاف آرا و ديدگاهها در خصوص اين پديده ، منجر به بروز اختلافات و مجادلات علمی فراوانی (خصوصا در زادگاه آن ) شده ، ارايه يك تعريف جامع و معين از اين مفهوم را، به امری شبيه به محال بدل كرده است؛
اما جامعه ايران امروز همانند ساير جوامع در حال گذار واقع در برزخ سنت و مدرنيته ، بر كنار از بحثها و فعاليتها علمی پيرامون دموكراسی نبوده و خصوصا به دنبال وقوع انقلاب اسلامی سال 1357 و ايجاد فضای مساعد انديشه ورزی، شاهد چنين تلاشهايی بوده است.
وقوع انتخابات هفتم رياست جمهوری در خرداد ماه 1376 باعث تشديد تضارب آرا پيرامون اين مقوله شد و مفهوم دموكراسی به عنوان يكی از رايج ترين واژه ها در فرهنگ سياسی جامعه ايران (بعد از مردم خرداد 76) موقعيت قابل توجهی يافت .
از سوی ديگر انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی ايران را می توان را حاصل انديشه های حضرت امام خمينی دانست و هم از اين رو، رجوع به آن انديشه های (به عنوان يكی از يكی از منابع انديشه سياسی اسلام ) می تواند پاسخگوی بيساری از مسائل و معضلاتی باشد كه جامعه ما در حوزه انديشه سياسی با آن مواجه شده است .
با توجه به مقدمات فوق ، تحقق حاضر بر آن است تا به بررسی ديدگاههای حضرت امام در خصوص دموكراسی بپردازد. طبيعی است كه گام نخست در اين راه گردآوری سخنان است ايشان است كه درباره دموكراسی بيان شده است و به دنبال آن ، پردازش و طبقه بندی آن سخنان به عنوان مرحله دوم اين تحقيق خواهد بود و در پايان ، جمع بندی ديدگاهها و طرح استنتاجات مفهومی از مجموعه اطلاعات پردازش شده ، كامل كننده اين مقاله خواهد بود.
دموكراسی مطلوب از ديدگاه حضرت امام
نخستين نكته ای كه در بررسی حضرت امام در خصوص دموكراسی جلب توجه می كند آن است كه ايشان در مقطع زمانی خاص نسبت به اين مقوله اظهار نظر كرده اند. عمده ديدگاههای ايشان درباره دموكراسی ، در سالهای 1356 تا 1358 ابراز شده است.
بديهی است كه ايجاد هر گونه رابطه معنی دار ميان مقطع زمانی فوق و ابراز ديدگاههای حضرت امام درباره دموكراسی ، نيازمند اطلاعات و پژوهشهای گسترده ای است كه در اين پژوهش به واسطه عدم تناسب موضوعی به آن پرداخته نخواهد شد.
مفهوم دموكراسی در بيانات امام به دو شكل به كار گرفته شده است : نخست ، دموكراسی مطلوب و مثبت و ديگر نامطلوب و به تعبير امام ، غير حقيقی و جعلی كه در مغرب زمين بنا نهاده شده و طبق نظر ايشان اساسا دموكراسی نيست.
در اين ميان ، نكته آن است كه حضرت امام ، طرح خود از دموكراسی مطلوب را بر تعريف و قرائت ويژه ای از مفهوم دموكراسی بنا گذاشته اند. حضرت امام برای دموكراسی مطلوب خود ويژگی ها و مشخصاتی بيان كرده اند كه طرح آن می تواند به شكل گرفتن تصوير نسبتا واضحی از دموكراسی مطلوب ايشان بينجامد. ويژگی ها شاخصه های دموكراسی مطلوب حضرت امام عبارتند از :
الف - نافی استبداد و ديكتاتوری : دموكراسی مطرح شده در آرای حضرت امام ، نقطه مقابل استبداد و ديكتاتوری است.
ايشان در اين باره می فرمايند : اصول و دموكراسی ، در تضاد با رژيم شاه قرار دارد (121) و يا دست از مبارزه بر نمی داريم تا حكومت دموكراسی به معنای واقعی آن جايگزين ديكتاتورها شود (122) و يا با قيام ملت ، شاه خواهد رفت و حكومت دموكراسی برقرار خواهد شد.(123)
در جمع بندی سخنان فوق ، يك نكته آشكار می شود و آن تضاد دموكراسی با نظام سياسی مستبد است و ديكتاتورها از جمله صفات محوری حكومت پهلوی است و بر همين اساس ، حضرت امام تحقق دموكراسی در ايران را منوط به زوال نظام شاهنشاهی دانسته اند.
اين ادعا هنگامی به واقعيت نزديكتر می شود كه بدانيم حضرت امام ، تحقق دموكراسی را در زمان حكومت پهلوی امری محال توصيف كرده اند.(124)
ب - تامين و حفظ آزادی : ديگر مشخصه دموكراسی مطلوب حضرت امام ، تامين آزادی انسانها و حفاظت از آن در مقابل موانع تحقق آزادی است . ايشان با اشاره به اين مطلب كه هيچ كس مثل اسلام ، آزادی طلب نيست (125) مشخصا به دو نوع از آزادی موجود در دموكراسی مطلوب خود اشاره كرده اند. نخستين آزادی مدنظر ايشان را می توان ، آزادی در مشاركت سياسی دانست .
حضرت امام ، آزادی مردم در انتخابات را از جمله مبانی دموكراسی دانسته اند (126) و به عنوان نمونه از آزادی مردم در گزينش نمايندگان مجلس ياد كرده اند.
آزادی بيان و عقيده دومين نوع آزادی است كه حضرت امام ، دموكراسی مطلوب خويش را بانی و حافظ آن كرده اند : در اسلام ، دموكراسی مندرج است و مردم در بيان عقايد آزادند (127) و نكته قابل توجه آن است كه حضرت امام ، محدوده آزادی مورد نظرشان را انحراف انسانها از ميسر صحيح با همكاری با دشمنان نظام می دانند؛ (128)
به اين معنی كه در دموكراسی مطلوب ايشان ، آزادی بيان و عقيده تا آنجا به رسميت شناخته شده و حفاظت می شود كه منجر به انحراف اذهان و سوء استفاده دشمنان نظام نشود.
ج - پيوند با استقلال : از شيوه بكارگيری عبارات در بيانات حضرت امام چنين استفاده می شود كه دموكراسی مطلوب ايشان ، ملازم با مفهوم استقلال بوده و در كنار آن معنی می يابد : نظام حكومتی ايران ، جمهوری اسلامی است كه حافظ استقلال و دموكراسی خواهد بود.(129)
همچنين برنامه سياسی ما آزادی ، دموكراسی حقيقی و استقلال است . (130) دقت در عبارات فوق نشان می دهد كه حضرت امام به شكلی از دموكراسی اعتقاد داشتند كه ضامن و حافظ استقلال جامعه باشد و از اين رو اشكالی از دموكراسی كه منجر به زوال يا ضعف استقلال جامعه باشد را مردود می شمارند.
د - عدالت خواه : عدالت خواهی ، نفی تبعيض و اهميت قائل شدن برای ضعفا از ديگر مشخصات دموكراسی مطلوب حضرت امام است كه به روشنی در عبارات زير نمايان است :
آن دموكراسی كه در اسلام است در جاهای ديگر نيست . هيچ دموكراسی مانند دموكراسی موجود در اسلام به ضعفا اهميت نداده است . (131) هم چنين حكومت اسلامی يعنی يك حكومت مبتنی بر عدل و دموكراسی (132) و يا نظام صدر اسلام دموكراسی بوده است ؛ اين گونه كه ميان حاكم و رعيت هيچ تبعيضی در برخورداری از امكانات وجود نداشته است .(133)
در ديدگاه حضرت امام آن قرائت از دموكراسی ، مطلوب است كه طرفدار سرمايه دارهای بزرگ نباشد.(134)
ه - نشاءت گرفته از اسلام : از جمله مشخصات محوری دموكراسی مطلوب ارتباط و پيوستگی دموكراسی با اسلام است . در واقع ، دموكراسی مطلوب مندرج در اسلام است (135) و تنها در تحت لوای اسلام است كه دموكراسی صحيح پياده می شود.(136)
حضرت امام ضمن منحصر ساختن دموكراسی صحيح به دموكراسی موجود در اسلام (137) و بی نظير خواندن چنين نگرشی به دموكراسی (138)می فرمايند : ما به دنيا خواهيم فهماند كه معنی دموكراسی چيست .(139)
ايشان نظام حكومتی صدر اسلام (حكومت نبوی و علوی ) را الگوی دموكراسی مطلوب معرفی كرده و فرموده اند : حكومت صدر اسلام ، يك رژيم دموكراسی بوده ، به گونه ای كه دموكراسی های امروزی نمی توانند مانند آن شوند.(140)
هم چنين در بيانی ديگر در اين خصوص می فرمايند : ما می خواهيم اسلام و حكومت اسلام را به نحوی كه شبيه صدر اسلام باشد اجرا كنيم تا غرب ، معنی درست دموكراسی را به آن حدی كه هست بفهمد تا تفاوت ميان دموكراسی موجود در اسلام و دموكراسی اصطلاحی مورد ادعای دولتها آشكار شود. (141)
حضرت امام ، دموكراسی مطلوب را متكی بر قواعد و قوانين اسلامی معرفی كرده (142) و به همين دليل اين نوع دموكراسی را كاملتر از دموكراسی غربی می دانند. (143) در نظر ايشان ، رژيم پيشنهادی ما كه نظير آن در غرب يافت نشده و نخواهد شد ممكن است شباهتهايی با دموكراسی غربی داشته باشد، اما آن دموكراسی كه ما می خواهيم ايجاد كنيم در غرب وجود ندارد. (144) وبر اساس موازين و قوانين اسلامی اداره می شود.(145)
حضرت امام ضمن اشاره به عدم تاسيس بنای دموكراسی مطلوب : فرموده اند : ما بعدها اگر توفيق پيدا كنيم به شرق و غرب اثبات می كنيم كه دموكراسی مورد نظر ما، دموكراسی است نه آن چيزی كه در شرق و غرب به عنوان دموكراسی ارايه می شود.(146)
لازم به ذكر است كه ايشان ضمن توجه به برداشتهای گوناگون از اسلام ، بيان می كنند كه : قوانين اساسی اسلام انعطاف ندارد؛ اما بسياری از قوانين اسلام با نظرهای خاصی انعطاف دارد و می تواند همه انحناء دموكراسی را تضمين كند. (147)
نقد دموكراسی رايج
حضرت امام خمينی ، با طرح و تبيين دموكراسی مطلوب ، اشاره هايی نيز به دموكراسی رايج در جهان معاصر كرده ، نكاتی در نقد آن بيان داشته اند. دقت در اين نكات روشن می سازد كه ايشان در مقام نقد دموكراسی رايج نبوده و صرفا در برخی مواقع به مناسبت ، اشارههايی به نقاط ضعف دموكراسی رايج كرده اند. طبيعی است در صورتی كه ايشان مشخصا به نقد اين پديده می پرداختند، ساير اشكالات آن نيز آشكار می گشت .
حضرت امام معتقدند كه در غرب ، خبری از دموكراسی نيست ، هر چند كه زياد تاز آن دم می زنند (148) و اين حكومتها افظا دموكراسی است ، محتوا ندارد و دموكراسی های فعلی ، مستبد است . (149) در نظر ايشان : دموكراسی ، نوع غربی اش ، فاسد است ، نوع شرقی اش هم فاسد است (150) هر چند كه در باره دموكراسی هياهو است ، تبليغات است ، همين معنی دموكراسی را كه به اسم می بردند، در آمريكا و انگلستان هست ، در اين كشورها مسائل ديكتاتوری هم هست . (151)
از جمله اشكالاتی كه ايشان نسبت به دموكراسی های رايج بيان می كنند، عبارت است از :
تبعيض ميان طبقه حاكم و مردم در برخورداری از امكانات ، (152) طرفداری از سرمايه دارهای بزرگ (153) و اهميت ندادن به ضعفا (154).
طراح نظام مبتنی بر دموكراسی مطلوب از ديدگاه امام خمينی (ره )
حضرت امام ، در حد فاصل بر پايی نهضت اسلامی (1341 ه .ش ) تا زمان رحلتشان (1368 ه .شمسی ) به عنوان رهبر انقلاب قرن 20 و بنيانگذار نخستين حكومت دينی در جهان معاصر، ديدگاهها و نظرات خويش درباره مسائل مختلف را مطرح فرموده اند كه از جمله می توان به شمای حكومت مطلوب از منظر ايشان اشاره كرد.
حضرت امام در طول فاصله زمانی (1341 الی 1368) به مناسبت و به ترويج ، گوشه هايی از ويژگی هايی نظام حكومتی را بيان كرده اند كه با جمع بندی اين ويژگی ها می توان به تصوير نسبتا كاملی از حكومت مطلوب ايشان دست يافت . حكومتی كه بر اساس دموكراسی بنا شده ، به نوبه خود، ظرف بسط و ظهور چنين قرائتی از دموكراسی نيز به شمار می آيد. اين بخش از تحقيق به طرح توصيفاتی حضرت امام از چنين حكومتی اختصاص يافته است .
دموكراسی مطلوب حضرت امام ، بنا كننده حكومتی است كه به خاطر خدا كسب رضايت مردم بپردازد (155)و رضايت خداوند را از طريق كسب رضايت مردم (156) (مومن ) جلب كند. مقبول مردم باشد (157) و مردم ، از جان و دل موافق آن باشند (158) معترف به خطاهای خود بوده (159) و از تصميم های نادرست خود عدول كند. (160)
در مقابل قانون تسليم بوده (161) و در محدوده آن عمل كند.(162) به آرا و افكار عمومی احترام گذشته (163) و در برابر، خواسته های شرعی و قانونی مردم تسليم باشد. (164) متكی به اراده ملت بوده (165) و بيشترين توجه خود را به قشر ضعيف جامعه اختصاص دهد. (166) در برابر مردم متواضع و فروتن باشد.(167) به مشاركت مردم در مسائل كشور معتقد باشد. (168)
مردم به سهولت امكان ارتباط با مسوولان آن حكومت را داشته باشند.(169) با جمع بندی مواردی كه فهرست وار به آنها اشاره شد می توان ساختار و شمای كلی حكومت مبتنی بر دموكراسی مطلوب حضرت امام را تصوير كرد.
جمع بندی و استنتاجات نظری
از بخشهای پيشين می توان نتيجه گرفت كه نگرش حضرت امام به دموكراسی مطلوب ،برآمده از خاستگاه دينی حضرت امام ، انسان دارای منزلت است ؛ (برگرفته از آيهشريفه و لقد كرمنا بنی آدم ) و دارای قوه اختيار.
بر همين اساس ، انسان مسلمان و مومن ، قطعا عزيز است و محترم و انتخاب او نيز دارای عزت و حرمت است . از اين روست كه حكومت به عنوان ابزاری لازم در جهت حركت انسان به سوی رشد و كمال ، بايد برای انسان و انتخاب او ارزش قائل شود و همين نكته است كه زير بنای دموكراسی مطلوب حضرت امام را تشكيل می دهد.
بر پايه چنين نگرشی به انسان است كه ديدگاه سياسی حضرت امام شكل می گيرد و حكومت و دموكراسی مطلوب تصوير می شود. از منظر امام خمينی ، دموكراسی مطلوب ، حالتی است كه تضمين كننده كرامت انسان و قدرت انتخاب اوست ؛ كرامت و اختياری كه هديه خداوند و شريعت مقدس به انسان (خصوصا انسان مسلمان و مومن ) است .
لازمه تحقق چنين نگرشی به دموكراسی ، خواست عامه و اكثريت جامعه است و اگر بخش عمده ای از يك تجمع مدنی اراده كند كه زندگی جمعی خود را بر پايه چنين نگرشی از دموكراسی استوار سازد، راه برای تحقق دموكراسی مطلوب حضرت امام فراهم می آيد و طبيعی است كه حد و مرز دموكراسی ، در جامعه اسلامی همانا خطوط قرمز معين شده از خداوند است و دموكراسی ، ابزاری است برای نيل انسان به كمال و سعادت معرفی شده از سوی دين .
بنا به فرموده حضرت امام ، دموكراسی برگرفته از دين در برخی نقاط، شباهتهايی به دموكراسی رايج در جهان معاصر دارد. اما تفاوت اساسی ميان دو نگرش به دموكراسی ، ناشی از اين حقيقت است كه دموكراسی رايج در جهان كنونی ، مردم محور است . اما دموكراسی مطلوب و بر گرفته از دين ، مردم دار و نيز دموكراسی رايج در خدمت انسان است و دموكراسی مطلوب حضرت امام در خدمت سعادت و تكامل اوست .
دموكراسی مطلوب حضرت امام با هر آنچه به ضعف و ذلت انسان بينجامد و قدرت اختيار و انتخاب خداداد او را سلب كند مقابله می كند، خواه به شكل سرمايه داری محوری باشد و خواه به شكل تبعيض و بی عدالتی.
بر اين اساس است كه دموكراسی مطلوب امام علاوه بر نگرش عام به همه شهروندان ، نگاهی خاص به مستضعفين دارد و تجلی مردم داری را در حمايت از طبقات ضعيف جامعه جستجو می كند. نقد دموكراسی رايج در مغرب زمين نيز بر اساس نگرش فوق صورت گرفته است.
حضرت امام با تكيه بر چنين نگرشی ، دموكراسی غربی را خالی از محتوا و در بردارنده صورتهايی از ديكتاتوری می داند؛ صورتهايی كه به انقياد و سلب آزاديهای خداداد انسان و اسارت او دربند هياهو و تبليغات انجاميده است.
