دموکراسی در ایران و دموکراسی در امریکا (تحلیل ساختاری و تئوریک) (1)

صفحه اصلی
کتابخانه
مقالات

چهارشنبه, 09 مرداد 1392 18:49
منتشرشده در مقالات
بازدید 4730 بار

مؤلف: مصطفی مصلح زاده

مقدمه:

در سال 1775 م کنگره اي در فیلادلفیاي امریکا برگزار شد که استقلال سیزده مستعمره آمریکایي را از انگلستان اعلام کرد. در 17 سپتامبر 1778 دولت ایالات متحده امریکا تأسیس و قانون اساسي آن در پارلمانهاي سیزده گانه تصویب شد که 7 ماده اصلي و 22 ماده الحاقي داشت. طبق این قانون اساسي، ریاست کشور و ریاست قوه مجریه به عهده رئیس جمهور است که توسط مردم انتخاب مي شود. او اعضاي دیوان عالي (قوه قضاییه ) و هیئت وزیران را انتخاب مي کند.

کنگره مرکب از دو مجلس منتخب مردم به نام نمایندگان و سنا مي باشد. رئیس جمهور و وزرا در برابر مجلس هیچ مسئولیتي ندارند یعني نه لازم است وزیران رأي اعتماد بگیرند و نه کنگره مي تواند رئیس جمهور و وزیران را استیضاح کند؛ مگر اینکه رئیس جمهور مرتکب خیانت بزرگ شود. آنگاه کنگره به ریاست رئیس دیوانعالي به اتهامات او رسیدگي مي کند و با رأي 32 اعضاي کنگره عزل مي شود. رئیس جمهور حق انحلال هیچ یک از مجالس را ندارد؛ اما مي تواند با مصوبات خود آن را به حالت تعلیق در آورد. همچنین دیوان عالي مي تواند مصوبات کنگره را مغایر قانون اساسي اعلام و آنها را لغو کند.

امریکا داراي 52 ایالت است که هر ایالت یک مجلس سنا و یک مجلس نمایندگان دارد که به ترکیب آن دو مجمع مي گویند (به جز ایالت نبراسکا که فقط یک مجلس دارد.) قوه مجریه هر ایالت توسط فرماندار که به وسیله مردم همان ایالت انتخاب مي شود، اداره مي شود.

قوه قضاییه هر ایالت هم مرکب از دیوانعالي، دادگاههاي بخش و قاضي صلح مي باشد.

در ایران اولین قانون اساسي پس از پیروزي نهضت مشروطه در 1285 ش به تصویب مجلس رسید. با پیروزي انقلاب اسلامي قانون اساسي جدیدي با 12 فصل و 155 اصل تهیه شد که در همه پرسي 1358 اکثریت قاطع مردم ایران آن را تایید کردند. سپس در 1368 اصلاحاتي در قانون اساسي صورت گرفت که به موجب آن 2 فصل و 22 اصل نیز به قانون اساسي اضافه شد. طبق این قانون اساسي ریاست کشور به عهده رهبري است که توسط مجلس خبرگان انتخاب مي شود. اعضاي مجلس خبرگان توسط مردم انتخاب مي شوند و مي توانند رهبر را عزل کنند. اختیارات قوه مجریه بین رهبر و رئیس جمهور تقسیم شده است. بدین گونه که نصب و عزل فرماندهان نظامي، رئیس قوه قضاییه، اعضاي مجمع مصلحت، فقهاي شوراي نگهبان و رئیس صدا و سیما با رهبري است؛ ولي نصب و عزل وزرا، سفرا، استانداران، رؤساي سازمانهاي دولتي و اعضاي شوراهاي عالي کشور با رئیس جمهوري است. پارلمان فقط از یک مجلس به نام مجلس شوراي اسلامي تشکیل مي شود که نمایندگان آن منتخب مردم اند. مجلس باید به وزرا راي اعتماد دهد. همچنین مي تواند وزرا را عزل کند.

همچنین مي تواند با 32 آرا خواستار عزل رئیس جمهور از سوي رهبري شوند. دیوان عالي کشور نیز مي تواند خواستار عزل رئیس جمهور از رهبري شود.

مجلس شوراي اسلامي ( مثل کنگره امریکا ) از انحلال مصون است و رئیس جمهور حق وتوي مصوبات مجلس را ندارد؛ اما شوراي نگهبان ( مثل دیوان عالي امریکا ) مي تواند مصوبات مجلس را مغایر قانون اساسي تشخیص دهد و رد کند. آنگاه مجلس مي تواند از مجمع مصلحت خواستار تصویب آن شود.

ساختار حقوقي ایالات متحده امریکا

الف) پارلمان امریکا

کنگره(1) ایالات متحده امریکا بدنه قانون گذاري حکومت آن کشور است که از دو بخش مجلس سنا(2) و مجلس نمایندگان(3)تشکیل مي شود. یک لایحه هنگامي ارزش قانوني پیدا مي کند که به تصویب هر دو مجلس برسد و به وسیله رئیس جمهور توشیح شود. مجلس نمایندگان: نمایندگان مجلس در انتخابات عمومي براي دو سال انتخاب مي شوند و تعداد آنها 435 نفر است که بنابر جمعیت هر ایالت تعداد نمایندگان ایالت تعیین می شود.

شرایط کاندیدا توري داشتن حداقل 25 سال سن و تابعیت امریکا و سکونت در ایالت است.

رئیس(1) مجلس توسط نمایندگان انتخاب مي شود که به سخنگو(2) معروف است. طریقه ریاست وي در مجلس مي تواند در نتیجه حاصله مؤثر باشد. به اضافه اینکه قبل از به شور گذاشتن یک لایحه، رئیس مي تواند آن را به کمیسیوني که با لایحه مزبور نظر موافق و یا مخالف دارد، بفرستد. گاهي وي با رهبران کنگره توافق مي کند که بحث و شور در مورد یک لایحه به روش خاصي تعقیب شود. بدبن ترتیب او به گونه هاي خاصي مي تواند در سرنوشت یک لایحه تأثیر مثبت یا منفي بگذارد.(3)

مجلس سنا: سناتورهاي این مجلس براي مدت 6 سال توسط مردم انتخاب مي شوند و هر ایالت 2 نفر را براي مجلس سنا انتخاب مي کنند. شرایط کاندیداتوري داشتن حداقل 30 سال سن و تابعیت امریکا و سکونت در ایالت است. ریاست(4)مجلس سنا همان معاون رئیس جمهور است که در انتخابات ریاست جمهوري تعیین مي شود. در مواردي که تعداد رأي موافق و مخالف لوایح مساوي باشد، نظر رئیس سنا تعیین کننده است.(5)

بعد از رؤساي دو مجلس، رؤساي فراکسیونهاي حزب دموکرات و حزب جمهوري خواه در مجلس نمایندگان و سنا مهم ترین شخصیتهاي کنگره اند. وظیفه آنها تنظیم سیاست حزب و هدایت مجلس است. به همین دلیل هر یک از آنان به کمک معاون خود(6) اعضاي حزب را در مورد تصمیمات متخذه متقاعد مي کند.

از ارکان دیگر کنگره کمیسیونهاي دائمي است. اعضاي این کمیسیونهاي تخصصي بیشتر براساس قدمت کار هر نماینده در هر کمیسیون تعیین مي شوند.(7)

هر لایحه قبل از اینکه در مجلس مورد شور واقع شود، در کمیسیونها رسیدگي مي شود. در حقیقت سرنوشت لایحه قانوني بسته به نظر این کمیسیونهاست. آنها مي توانند لایحه را با یک گزارش موافق یا مخالف به مجلس قانون گذاري خود تقدیم کنند؛ ولي ساده تر از آن مي توانند لایحه را بایگاني و از طرح آن جلوگیري کنند.(1) نقش اعضاي دو حزب مذکور در این کمیسیونها بسیار اساسي است.

ب) قوه مجریه امریکا

در امریکا رئیس جمهور(2) و معاون او هر چهار سال یک بار با آراي مردم انتخاب مي شوند. رئیس جمهور، نه تنها رئیس قوه مجریه است؛ بلکه به عنوان رئیس کشور داراي اختیارات وسیعي است. او در مقابل کنگره مي تواند از حق وتوي تعلیقي استفاده کند؛ بدین گونه که با وتوي مصوبه کنگره، آن را به حالت تعلیق در مي آورد. کنگره براي اینکه بتواند وتوي رئیس جمهور را بي اثر کند، باید با تصویب دو سوم اعضا کنگره، مصوبه خود را قانوني سازد. در این صورت، رئیس جمهور باید آن را بپذیرد؛ اما باید توجه داشت جمع آوري آراي دو سوم در کنگره علیه وتوي رئیس جمهور بسیار مشکل است. همچانکه رئیس جمهور آمریکا از هر حزبي باشد، مسلما فراکسیون آن حزب از رئیس جمهور طرفداري خواهد کرد و اجازه نخواهد داد دو سوم رأي علیه نظر رئیس جمهور فراهم شود.

به همین دلیل معمولاً وتوي رئیس جمهور موجب بایگاني شدن مصوبه کنگره مي شود. به طور متوسط رؤساي جمهور، 10% مصوبات کنگره را وتو مي کنند.(3)

رئیس جمهور مي تواند کنگره را به تشکیل جلسه ویژه فرا بخواند. رئیس جمهور حق عزل و نصب وزرا، سفرا و رؤساي سازمانهاي دولتي را دارد. وزیران، سکرتر یا منشي رئیس جمهورند(1) و در جلسه کابینه، وزیران، رأي مشورتي به رئیس جمهور مي دهند و تصمیم نهایي را رئیس جمهور مي گیرد؛ حتي اگر کلیه وزرا با تصمیم او مخالف باشند.(2)

رئیس جمهور امضاي معاهدات و توافقنامه هاي بین المللي را به عهده دارد؛ البته رسمیت دو اقدام فوق با تایید سنا تحقق مي یابد. بدین گونه که رئیس جمهور لیست کامل اسامي وزرا، سفرا و رؤساي سازمانها را به سنا ارائه مي دهد که عموما مورد تایید سنا قرار مي گیرند؛ زیرا در تاریخ آمریکا که تا به حال هزاران نفر به این سِمتها نصب شده اند، کمتر از 10 وزیر مورد مخالفت سنا واقع شده اند.

رئیس جمهور فرمانده کل نیروهاي مسلح امریکاست. رئیس جمهور، حق عفو یا تخفیف مجازات محکومان را دارا ست. رئیس جمهور، خط مشي کلّي سیاست خارجي کشور را تعیین مي کند و حیات سیاسي ملت به او سپرده مي شود؛ زیرا نماینده همه مردم امریکا محسوب مي شود و اصولاً باید منافع تمام جامعه را در نظر بگیرد.

رئیس جمهور و وزرا در برابر کنگره مسئول نمي باشند؛ کنگره نمي تواند آنها را استیضاح و عزل کند؛ مگر اینکه رئیس جمهور مرتکب خیانت بزرگ(3) به کشور، مردم و منافع ملي شود. در آن صورت باید اتهام رئیس جمهور در یکي از کمیسیونهاي کنگره مطرح و تصویب شود. سپس موضوع در مجلس نمایندگان مطرح شود. اگر حداقل دوسوم نمایندگان اتهام فوق را تایید کنند، در جلسه سنا به ریاست رئیس قوه قضاییه موضوع رسیدگي مي شود که اگر دست کم دوسوم سناتورها خیانت را تایید کنند، رئیس جمهور عزل مي شود. فرایند فوق در تاریخ امریکا ففط دوبار اتفاق افتاده است که هیچ کدام به عزل رئیس جمهور منجر نشده است. به همین دلیل مي توان گفت که این ابزار کنترل عملاً مؤثر نیست.

رئیس جمهور امریکا داراي یک معاون است که در صورت فوت، استعفا یا عزل رئیس جمهور، براساس قانون اساسي، باقیمانده دوره ریاست جمهوري را به عهده مي گیرد. ( مانند

ریاست جمهوري جانسون پس از قتل کندي ) معاون رئیس جمهور در انتخابات رئیس جمهور مشخص مي شود و ریاست مجلس سنا به معاون رئیس جمهور سپرده مي شود. یکي دیگر از اختیارات مهم رئیس جمهور آمریکا، انتخاب رئیس و قضات دیوان عالي فدرال است ( که رئیس قوه قضاییه و اعضاي شوراي عالي قضایي امریکا محسوب مي شوند.) افراد فوق مادام العمر منصوب مي شوند و در صورت فوت یا عدم توانایي آنها، رئیس جمهور افرادي را جاگزین آنها مي کند.

ج) قوه قضاییه آمریکا

همان گونه که در بخش قبل گفته شد، در رأس قوه قضاییه، دیوان عالي فدرال(1) قرار دارد.(2) اعضاي این دیوان 9 نفرند که همگي با انتخاب رئیس جمهور و با موافقت اکثریت مجلس سنا منصوب مي شوند.(3) این قضات تا زماني که قادر به انجام وظیفه باشند. در سمت خود مشغول به کار خواهند بود. جلسات دیوان با حضور 6 نفر رسمیت مي یابد. دیوان عالي مي تواند تمام لوایحي را که به تصویب کنگره و رئیس جمهور رسیده باشد، مغایر قانون اساسي اعلام و لغو کند؛ زیرا تفسیر قانون اساسي و حفظ آن از وظایف این دیوان است. رسیدگي به بسیاري از جرائم و اختلافات افراد در ایالات، در دادگاه آن ایالت و با توجه به قانون همان ایالت است و تجدید نظر در این رأي در دیوان عالي میّسر است که رأي نهایي خواهد بود.

نهادهاي اساسي جمهوري اسلامي ایران وبررسي تطبیقي با امریکا

الف) پارلمان

درسیستم «یک مجلسي» مثل ایران، قانون گذاري، در اختیار یک مجلس قرار مي گیرد؛ لذا در مقایسه با مجالس دوگانه امریکا که با هم رقابت دارند و قوه مجریه مي تواند از رقابت آنها بهره مند شود، مجلس ایران ،مجلس قدرتمندتري است. اگر نامزدها در دور اول انتخابات اکثریت لازم را کسب نکنند، انتخابات دور دوم بین نامزدهایي که بالاترین رأي را آورده اند، صورت مي گیرد. بدین گونه که دو برابر تعداد لازم از نامزدها در مرحله دوم شرکت مي کنند.

در ایران به عنوان علي البدل فردي نمایندگي وجود ندارد؛ لذا در صورت فوت ، از کارافتادگي یا وزیر شدن یک نماینده ، انتخابات مجددي انجام مي گیرد تا جانشین او مشخص شود.

هیئت رئیسه مجلس در ایران شامل رئیس ، 2 معاون ، 6 منشي و 3 کارپرداز است. دستور جلسه مجلس فقط توسط هیئت رئیسه تعیین مي شود؛ ولي براي تغییر دستور جلسه لازم است از نمایندگان رأي گیري به عمل آید. دولت در مورد دستور جلسات مجلس هیچ گونه حق دخالت ندارد.(1)

عناوین کمیسیونهاي مجلس شوراي اسلامي ایران از این قرارند:(2)

1. امنیت و سیاست خارجي، 2. اصل 90، 3. قضایي و حقوقي، 4. صنایع و معادن، 5 . کشاورزي، 6 . برنامه و بودجه، 7. بهداشت و درمان، 8 . آموزش تحقیقات، 9. انرژي، 10. عمران، 11. فرهنگي، 12. اجتماعي، 13. آیین نامه، 14. اقتصاد.

نمایندگان در ایران نمي توانند مشاغل اجرایي داشته باشند با عضو شوراي نگهبان باشند.

مجلس ایران در طول سال، جلسات مداوم دارد و تعطیلات مجلس به دو نوع تقسیم مي شود: یک ماه تعطیل تابستاني و یک هفته تعطیل در هر ماه. البته دولت (3)یا حداقل 50 نفر از نمایندگان مجلس مي توانند در خواست اجلاس فوق العاده کنند.

پارلمان ایران هیچ محدودیتي در موضوعات قانون گذاري ندارد. و در هر موضوعي می تواند قانون وضع کند؛ حتي چند مورد مثل عقد قراردادهاي خارجي و استخدام مستشاران خارجي، تعیین خطوط مرزي و انتقال اموال دولتي، بدون مجوز مجلس امکان پذیر نیست.

مجلس از نظر اداري و استخدامي و مالي و تعیین بودجه خود، کاملاً استقلال دارد و تحت کنترل دولت نیست. همچنین مي تواند در امور کشور تحقیق و تفحص کند یا در کمیسیون اصل 90 به بررسي شکایت بپردازد و به ارگانهاي کشور تذکر دهد. مهم تر اینکه کلیه مصوبات هئیت وزیران باید به تأیید رئیس مجلس برسدتا با قوانین مجلس مغایرتي نداشته باشد. در مجلس ایران متن اصلاح شده کمیسیونها رأي گیري مي شود که درجه اهمیت قانون اساسي به نظرات نمایندگان مجلس را نشان مي دهد.

مجلس ایران مي تواند با پیشنهاد یک سوم نمایندگان، رئیس جمهور را استیضاح کند و با رأي دو سوم کل نمایندگان به عدم کفایت او رأي دهد و جهت امضا به اطلاع رهبر برساند. در ایران شرط خیانت بزرگ براي استیضاح ذکر نشده است. مجلس مي تواند به پیشنهاد 10 نماینده، وزیران را استیضاح کند و رأي عدم اعتماد به آنها بدهد.(1) نمایندگان مجلس ایران نمي توانند پیشنهادي که منجر به کسر در آمد یا افزایش هزینه هاي عمومي مي شود، مطرح کنند.

ب) شوراي نگهبان

در ایران، شوراي نگهبان، کنترل مصوبات مجلس و دولت را به عهده دارد تا مانع نقض قانون اساسي شود.

اعضاي آن 12 نفرند و از دو گروه تشکیل مي شوند: گروه 6 نفره فقها که توسط رهبر انتخاب مي شوند و گروه6 نفره حقوقدانان که توسط مجلس انتخاب مي شوند.(2) (البته مجلس از بین نامزدهایي که رئیس قوه قضاییه معرفي مي کند، 6 حقوقدان را انتخاب مي کند.)

عضویت شوراي نگهبان منعي از پذیرش مشاغل دیگر ایجاد نمي کند. عضویت افراد شورا قابل تمدید است. جلسات شورا غیر علني است و با حضور 8 نفر رسمي خواهد بود و تصمیمات با اکثریت آرا اتخاذ مي شود. براي اعلام عدم مغایرت با قانون اساسي رأي اکثریت اعضا ملاک است و در اعلان عدم مغایرت با اصول شریعت، رأي اکثریت فقها ملاک است.

مهلت شورا براي اعلام نظر 10 روز است که مي تواند 10 روز دیگر نیز از مجلس مهلت بگیرد؛ البته در مورد طرحها و لوایحي که قید فوریت دارند، اعضاي شورا باید در مجلس حضور پیدا کنند و فورا نسبت به مصوبه مجلس اعلام نظر کنند. پس از پایان مهلت، مصوبه بدون نظر شورا جهت توشیح رئیس جمهور ارسال مي شود.

مواردي که تصمیمات مجلس نیازي به اعلام نظر شورا ندارد، از این قرارند:

تصویب اعتبار نامه نمایندگان، انتخاب حقوقدانان شوراي نگهبان، سؤال و استیضاح و احضار مسئولان مجریه، رأي اعتماد به وزرا، تحقیق و تفحص، رسیدگي به شکایت مردم

وظایف واختیارات شوراي نگهبان از این قرار است: 1. نظارت برکلیه انتخابات و همه پرسي. 2. رسیدگي به اعتراضات مربوط به انتخابات. 3. اعلان نتیجه انتخابات. 4. بررسي(1) کلیه مصوبات مجلس جهت اعلان مغایرت با قانون اساسي و قوانین دیني.(2) 5 . تفسیر قانون اساسي با تصویب 75% اعضا.(3) 6 . تشخیص عدم مغایرت مصوبات دولت با قانون اساسي و قوانین دیني.

ج) بررسي تطبیقي سیستمها با توجه به ارگانهاي قوه مجریه

سیستمهاي ریاستي(4) تک ارگاني(5) هستند؛ بدین گونه که فقط یک نهاد در رأس قوه مجریه

قرار گرفته است؛ مثل آمریکا که رئیس جمهور هم رئیس «دولت کشور» است و هم رئیس قوه مجریه و هیأت وزیران و هم فرمانده نیروهاي مسلح. در عین حال او اعضاي شوراي عالي قضایي را تعیین مي کند و حق وتوي تعلیقي مصوبات کنگره را نیز دارد.(1)

بقیه سیستمها دو ارگاني(2) هستند؛ بدین گونه که اختیارات اجرایي بین دو نهاد تقسیم شده است. این «تقسیم قدرت» به انواع مختلف صورت مي گیرد. یک نمونه آن تقسیم قدرت بین پادشاه و نخست وزیر در انگلستان است. با اینکه نخست وزیر نقشي در انتخاب شاه ندارد، ولي؛ شاه در انتخاب او نقش دارد و کاملاً هماهنگ با یکدیگر عمل مي کنند، یعني معمولاً رئیس کشور (پادشاه)سعي مي کند از اختیاراتش بدون هماهنگي با نخست وزیر استفاده نکند. همچنین اگر نخست وزیر در خواستي ارائه کرد، وي متناسب با آن در خواست ،بر اساس اختیارات خود دستورات لازم را صادر کند، هم در امور قضایي، هم درسیاست خارجي ،هم در امور نظامي، هم در انتصاب وزیران و هم در موارد ویژه اي، مثل انحلال پارلمان.(3)

نکته اي که باید توجه کرد اینکه رئیس کشور در قبال هیچ نهادي پاسخگو نیست و نمي توان او را مؤاخذه کرد.

نمونه هاي دیگر تقسیم قدرت بین: پادشاه و نخست وزیر در اردن، رئیس جمهور و صدراعظم در آلمان، رئیس جمهور و نخست وزیر در روسیه، رهبر حزب کمونیست و رئیس جمهور و نخست وزیر در چین، رئیس جمهور و نخست وزیر در امریکا، رهبر و رئیس جمهور در ایران، در این تحقیق طبیعتا بین سیستمهاي آمریکا و ایران مقایسه صورت مي گیرد.

د) رئیس دولت کشور یا دولت ملّت (Nation - State)

در عالي ترین سطح اجرایي ، مقام ریاست «دولت ـ کشور» قرار گرفته است. این نهاد ، شاخص

جامعه سیاسي و نماي موجودیت یک کشور به شمار مي آید(1) و گاه به تعابیر دیگري، مثل سران کشورها و رهبران کشورها نیز از این مقام یاد مي شود.

در ایران «رهبري» چنین مقامي را به عهده دارد که به طور غیر مستقیم توسط مردم انتخاب مي شود. بدین گونه که مردم مجلس خبرگان را براي مدت 8 سال انتخاب مي کنند و مجلس خبرگان رهبر را انتخاب مي کند که در مجالس بعدي نیز قابل تمدید است؛ یعني مثل رئیس جمهور امریکا محدویتي براي انتخاب رهبر در دوره هاي متعدد وجود ندارد.

شرایط احراز نامزدي براي رهبر ایران که بسیار سخت تر و پیچیده تر از امریکا است، چنین است:(2)

1. اجتهاد در فقه که منظور آگاهي سطح بالا از مقررات دیني است.

2. آگاهي به امور سیاسي و بین المللي.

3. سوابق خوب در مدیریت.

4. شجاعت.

5 . تقوي و عدالت.

وظایف و اختیارات رهبري

1. تعیین سیاستهاي کلي کشور، پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام.

2. نظارت بر حسن اجراي سیاستهاي کلي کشور.

3. فرمان همه پرسي.

4. فرماندهي کل نیروهاي مسلح و تعیین فرماندهان نظامي و انتظامي.

5 . اعلان جنگ و صلح و بسیج نیروها.