ولايت سياسي در فقه شيعه (با تإكيد بر ديدگاه امام خميني)
((ولايت تدبيري)) يكي از مهم ترين مفاهيم سياسي در فقه سياسي شيعه است كه حدود و ثغور جمهوري را در حكومت ((جمهوري اسلامي)) تعيين مي كند; از اين رو به نظر مي رسد كه رابطه منطقي و تعاملي بين ((ولايت فقها)) و ((جمهوري اسلامي))، مهم ترين مسإله نظري در ساحت انديشه سياسي در دو دهه اخير تاريخ ايران بوده باشد.
((ولايت)) واژه اي است كه علاوه بر كاربرد لغوي، در حوزه هاي علوم اسلامي ; مانند كلام، فلسفه، فقه ، عرفان نيز به كار مي رود. ((ولايت)) در باب هاي گوناگون فقه، مثل قصاص، و صايت، حجر و مكاسب از واژه هاي رايج محسوب مي شود; به علاوه، اين واژه با مشتقاتش، 233بار در قرآن تكرار شده است.
مقاله حاضر در صدد ايضاح مفهوم ولايت در انديشه سياسي شيعه و پاسخ گويي به برخي از پرسش هاي مرتبط به آن است.
ابتدايي ترين پرسش در ساحت ولايت تنظيمي يا سياسي مفهوم لغوي و اصطلاحي ((ولايت)) در منابع اسلامي است. ولايت از ماده ولي ((و ـ ل ـ ي)) مشتق شده است كه لغت شناسان عرب آن را قرار گرفتن چيزي در كنار چيز ديگر به نحوي كه فاصله اي بين آن دو نباشد، معني كرده اند. اين واژه كه از مشتركات لفظي است داراي معاني متفاوتي است ولي همه آنها را مي توان به چهار دسته كلي تقسيم كرد: 1ـ قرابت يا نزديكي 2ـ محبت يا دوستي 3ـ نصرت يا ياري 4ـ حكومت يا تصدي امر. مراد ما در اين نوشته از ولايت، معناي چهارم است و لذا امام خميني(ع) در اين باره مي فرمايد: ((ولايت يعني حكومت و اداره كشور و اجراي قوانين شرع مقدس))، بنابراين از ديدگاه ايشان، حكومت اسلامي همان ولايت فقيهان عادل است.
علاوه بر مفهوم لغوي ولايت، كه راهنماي مفيدي براي درك جوهره ((ولايت سياسي فقهإ)) است. تإمل و تتبع در اقسام ولايت نيز، جايگاه ولايت سياسي را از بين اقسام مختلف آن مشخص خواهد نمود.
برخي از انديشمندان ولايت را با توجه به مولي عليه تقسيم نموده اند. بعضي ديگر آنرا به انشايي و خبري تقسيم كرده اند. عده اي آنرا به عرفاني، كلامي و فقهي دسته بندي كرده اند برخي ديگر آنرا تشريعي و تكويني، ذاتي، غيري و... تقسيم كرده اند.
اما امام خميني(ره) از ولايت سياسي تقسيم بندي كارآمدتري را ارايه نموده اند كه كمك زيادي در فهم نظريه ((ولايت مطلقه فقيه)) دارد ايشان ولايت را به مطلقه و مقيده، تقسيم نموده سپس به توضيح و تبيين مطلقه پرداخته اند. از ديدگاه امام خميني مراد از مطلقه، مطلق العنان نيست تا مشعر به حكومتهاي پاتريمونيال و استبدادي باشد بلكه مقيد به عدالت، مصلحت عمومي و فقاهت است به عبارت ديگر اضافه واژه فقيه بر ولايت در ((ولايت مطلقه فقيه))، اضافه وصفي است كه مشعر به عليت است، يعني فقيه با وصف عدالت و در چارچوب و محدوده مصالح عامه مردم، ولايت دارد و نيز ((مطلقه)) به نسبت ديگر ولايت هاست كه مقيد به امور حسبيه و... است نه به معناي لغوي و عرفي. بنابر اين لازمه اطلاق، كما اينكه بعضي توهم نموده اند محجوريت مردم از حوزه عمومي نيست. چرا كه ولايت فقهي به معناي ولايت شرعي نيست بلكه به معناي ولايت سياسي و تنظيمي است كه مردم در آن نقش فعال دارند و لذا از ديدگاه امام، حكومت همانند ترازويي است كه دو كفه دارد: ((انتخاب و مشاركت مردم)) و ((امضاي شارع)) بنحوي كه اين دو مكمل همديگر هستند.
بخش ديگر مقاله به اركان ولايت سياسي مي پردازد كه به ور مشخص به چهار عنصر پرداخته شده است: 1ـ جاعل ولايت 2ـ ولي 3ـ مولي عليه 4ـ قلمرو علم و ولايت. با توجه به عناصر فوق، ولايت سياسي، يك اصطلاح فقهي است كه حوزه اختيارات و حقوق ولي و مولي عليه را معين مي كند از اين رو اين اصطلاح، هرگز نفي ضابطه و محدوديت را نه براي ((ولي)) ثابت مي كند تا منجر به حاكميت سياسي ((مطلق العنان)) شود و نه براي ((مولي عليه)) تا اينكه منجر به ((آزادي مطلق)) آنان شود.
در يك كلمه، ولايت سياسي، حكومت و حاكميت ((قانون)) است منتها قانوني كه مطابق باورهاي اكثريت ((مولي عليهم)) است.
بخش بعدي اين تحقيق به بيان نظري ولايت سياسي اختصاص يافته است كه به اختصار عناونين آنها عبارتند از: 1ـ اصل اكمليت و جامعيت دين 2ـ اصل اجتهاد لازم 3ـ اصل لزوم حكومت 4ـ اصل حفظ نظام اجتماع 5ـ اصل مقدمه واجب 6ـ قاعده لطف 7ـ اصل بداعت و ضرورت عقلي 8ـاصل امامت و رهبري
از مجموع بحث مي توان نتيجه گرفت كه ولايت سياسي يكي در مفاهيم كليدي از فقه سياسي شيعه است كه همواره فقهإ، ضمن مفروض گرفتن اصل ولايت، از آن به عنوان حدود و اختيارات حكومت مجتهدين، بحث نموده اند اين ((كليه واژه فقه حكومتي شيعه)) در تاريخ معاصر ايران وارد عرصه نظريه پردازي نيز شده است. و حضرت امام خميني(ع) با توجه به الزامات عصر خود، از آن، نظريه حكومتي كارآمدي ارائه كرده و بر معناي آن نظام جمهوري اسلامي را تإسيس نموده است.
