مشخصهها و مؤلفههای انسجام مذهبی کدماند و مهمترین مشخصه کدام است؟
در خصوص مؤلفههای انسجام باید بیان داشت که مدارای مذهبی مردم با یکدیگر و همزیستی آنها در کنار هم بهویژه در مناطق مشترک یکی از مهمترین مشخصهها میباشد که این مسئله با عدم تنفر، درگیری و ستیزه طرفداران مذاهب مختلف با یکدیگر محقق میگردد. از طرفی اقدام هماهنگ و مشترک بین مذاهب مختلف در کشور، در خصوص امور مهم ملی مانند جنگ و مناسبتهای ملی شاخصه دیگری است که میتواند منجر به افزایش این انسجام بگردد. البته نباید از نقش مسئله ازدواج، تجارت و تبادل کالا پیروان به مذاهب مختلف یک دین با همدیگر غیر از موارد استثنا شده در مذهب خودشان، در تقویت این موضوع غافل شد. مضاف بر اینکه عضویت و فعالیت مشترک پیروان مذاهب مختلف در نهادهای مدنی و تشکلهای صنفی و سیاسی، در کنار اعتقاد ایشان به یک مؤلفه هویتی مشترک مثل ملیت ایرانی، انقلاب اسلامی، جمهوری اسلامی میتواند تأثیر ژرفی بر تقویت بنیانهای انسجام مذهبی داشته باشد؛ اما به نظر میرسد که در بین موارد ذکرشده مهمترین، عامترین و قابلدسترسیترین شاخصه، همان مدارای مذهبی و همزیستی، بدون تنفر و ستیزه باشد.
وضعیت انسجام مذهبی در کشور را چگونه ارزیابی میکنید؟
با توجه به شاخصهای فوقالذکر، وضعیت انسجام مذهبی در ایران نه بحرانی و نه مطلوب است بلکه امر بین الامرین بوده و به عبارتی در وضعیت متوسط به سر میبرد.
عوامل اختلال در انسجام و موانع شکلگیری انسجام مذهبی در کشور چیست؟ و مهمترین عامل و مانع کدام است؟
باید بیان داشت عوامل مختلفی در مبحث انسجام مذهبی موجب اختلال در این امر شدهاند که مداخلات، توطئهها و کارهای اطلاعاتی کشورهای بیگانه بهخصوص آمریکا، انگلستان، عربستان، اسرائیل و کشورهای همپیمان آنها را میتوان بهعنوان یکی از این عوامل برشمرد که البته رشد افراطگرایی و گروههای افراطی در بین شیعه و سنی نیز مزید بر علت شده است. از طرفی ضعف مدیریت و عملکرد نامناسب برخی از نهادها، مدیران و کارشناسان ذیربط و اقدامات ناشیانه و غیراصولی آنها در مواجهه با پیروان مذاهب در اقلیت نیز باعث تشدید این مسئله گشته است. شایانذکر است، سیاستها و قوانین غیرمتوازن و گاهی غیرمنصفانه در مورد مناطق قومی – مذهبی و توسعه نامتوازن و رسیدگی اقتصادی و اجتماعی بیشتر به مناطق مرکزی و عدم توسعه مناطق قومی – مذهبی از عوامل دیگری است که بسترساز اختلال در انسجام مذهبی شده است. البته نباید از این مسئله غافل شد که عدم رعایت حقوق اقلیتهای مذهبی شناختهشده در قانون اساسی و تبعیض بین پیروان مذاهب به همراه رشد مداح محوری و پمپاژ آن، نقش بسزایی را در تضعیف انسجام بازی میکند.
در کنار عوامل اختلال در انسجام مذهبی، موانعی هم وجود دارند که مانع شکلگیری آن شده و با قرار گرفتن در مسیر حرکت، نقش سلبی را ایفا میکنند که موانع جغرافیایی و ژئوپلیتیک مناطق مرزی و پیرامونی برای توسعه و رشد و ایجاد ذهنیت منفی برای اهل سنت که زمینهساز ذهنیت و پیشداوری پیروان اقلیتهای مذهبی مبنی بر تبعیض و ستم حکومت به اقلیتهای مذهبی شده است را میتوان بهعنوان مانع مهمی در این زمینه در نظر گرفت. از طرف دیگر مقاومت برخی از بزرگان مذهب شیعه در برابر رسیدگی، توسعه و احقاق حقوق مناطق اهل سنت به دلیل اعتقادات مذهبی ایشان مبنی بر کفر و الحاد اهل سنت، مانع بزرگ دیگری در گسترش انسجام مذهبی گردیده است. درنهایت ضعف زیرساختها و توسعهنیافتگی ریشهای مناطق پیرامونی و عدم امکان جبران آنها موجب بروز ذهنیت منفی برای اهل سنت گشته است.
نقش افراطگرایی (اعم از شیعه و سنی) در تخریب روند انسجام مذهبی چیست؟
ازآنجاییکه افراطگرایی مانند نیروی گریز از مرکز عمل میکند، لذا دافعه آن باعث تشدید اختلافات میشود. در حال حاضر شاید بزرگترین حربه دشمن برای تفرقه و تنش بین مذاهب اسلامی، تشدید افراطگرایی و مطلقنگری بین مردم است که البته در بین افراطگراییها، نوع تکفیری آن بدترین نوع است؛ یعنی نهتنها داشتهها و دانستههای خود را بهشدت جزمی مطرح میکنند و داشتههای دیگران را باطل میدانند، بلکه آنها را کافر به حقیقت دانسته و حق حیات را از آنها ساقط میکنند. شایانذکر است افراطگرایی دارای مراتبی است که در واژههای مذهب گرایی، مذهب محوری، مذهب مداری و پاکسازی مذهبی قابلتعریف میباشد. مذهب گرایی به معنای بروز و ابراز علاقه طرفداران یک مذهب به آیین خویش و قرار گرفتن تحت هویت واحد مذهبی میباشد که در این صورت طرفداران این مذهب بدون تکذیب و تخریب دیگران به تقویت مذهب خود مبادرت میکنند؛ اما در مرحله مذهب محوری، تقدس بخشی مفرط به عناصر مذهبی گروه صورت گرفته و نسبت به اغیار نگاه سرد و خنثی وجود دارد. مرتبه بعدی از افراطگرایی مذهب مداری است که طی آن، گروه مذهبی ادعای برتری بر دیگر مذاهب داشته و ویژگیها و عقاید دیگر مذاهب را با اعتقادات مذهب خود، موردسنجش قرار میدهند و اختلافات آنان بهحساب ناهنجاری میگذارند که درنتیجه آن توهین، تحقیر و ستیزه با پیروان دیگر مذاهب شروع و گسترش مییابد. بهعبارتدیگر، فرد مذهب مدار مذاهب دیگر را دشمن و ضد خود تعریف کرده و حتی ممکن است اقدام به تکفیر آنها بکند اما هنوز قتل و کشتار را جایز نمیداند. آخرین مرتبه از افراطگرایی پاکسازی مذهبی است که در این مرحله طرفداران یک مذهب بهقدری از مذهب یا مذاهب دیگر متنفر میشوند که اقدام به اخراج و کوچ اجباری یا کشتار پیروان دیگر مذاهب میکنند؛ مانند وقایع یوگسلاوی یا اقدامات داعش که درواقع اینجا بحث تکفیر به کشتار و نسلکشی ختم میشود.
رابطه میان انسجام مذهبی و امنیت ملی در کدام عرصهها است و عدم یا ضعف در انسجام مذهبی چه تأثیری بر امنیت ملی میگذارد؟
با توجه به اینکه مهمترین هدف دشمن، فروپاشی نظام جمهوری اسلامی ایران با روشهای مختلف است، میتوان بیان داشت که مهمترین روش ایشان برای رسیدن به این هدف، فعال کردن شکافهای قومی، مذهبی و جنسیتی در کشور میباشد؛ زیرا کاهش انسجام مذهبی دقیقاً همان چیزی است که دشمن برای اختلال در امنیت ملی لازم دارد. باید خاطرنشان کرد که فقدان یا ضعف انسجام ملی تبعاتی را با خود به همراه خواهد داشت که از آن جمله میتوان به عدم وفاق و مشارکت هماهنگ برای حل مسائل و معضلات کشور در مواقع خطر، تهاجم دشمنان و بحران اشاره نمود. البته احتمال گرایش برخی از اقلیتهای مذهبی به خارج از کشور و بروز پدیدهها و رخدادهای امنیتی از قبیل جاسوسی برای بیگانگان، ترور و اقدام مسلحانه علیه کشور و تجزیهطلبی در کنار افزایش احتمال درگیری و نزاع بین طرفداران مذاهب مختلف و احتمال بروز جنگ داخلی در شرایط حاد، نیز از دیگر پیامدهایی است که ضعف یا فقدان انسجام، بر پیکره امنیت ملی کشور خواهد گذاشت.
با ذکر عوامل مهم تقویت انسجام مذهبی لطفاً راهبردها و راهکارهای تحقق انسجام مذهبی در کشور را (با تأکید بر راهبردهای دینی و فرهنگی) بیان کنید؟
تقویت تدریجی هویت ملی در کنار هویت اسلامی و پرهیز از جانبداری افراطی از یک مذهب اولین راهکار مطروحه در این خصوص میباشد و راهکار بعدی تلاش جدی برای تحقق تدابیر حکیمانه مقام معظم رهبری در راستای حفظ حرمت مقدسات مذاهب دیگر است. نکته دیگر برخورد جدی قضایی با عناصر افراطی و مخل انسجام مذهبی در کشور است. محور قرار دادن قانون اساسی در مواجهه با اقلیتهای مذهبی، تفهیم حقوق قانونی آنها و عدم تضییع حقوق اساسی آنان راهکار دیگری است که باید به آن توجه نمود. راهکار پنجم، جلوگیری از وابستگی علمی و مالی اهل سنت داخل کشور به خارج از مرزها و کشورهای بیگانه میباشد. مسئله بعدی توسعه مناطق محروم اهل سنت بهویژه ازنظر زیرساختها و ارتباطات و رسانههای گروهی است. راهکار دیگر افزایش ارتباطات مردم مناطق سنی نشین با مرکز کشور میباشد. درنهایت افزایش آگاهی سنی و شیعه از مفاهیم و آموزههای اصیل یکدیگر و زدودن تصورات غلط و تهمتهایی که بهوسیله شایعات و عناصر نفوذی مطرح میشود راهکار دیگری است که میتوان در تقویت انسجام مذهبی در کشور برشمرد.
با در نظر گرفتن روند فعلی آینده انسجام مذهبی در کشور را چگونه ارزیابی میکنید؟
به نظر میرسد که با روند فعلی آینده انسجام مذهبی در کشور به همین منوال ادامه خواهد یافت.
راهکارها:
1.نهادهای فرهنگی و مذهبی در راستای ایجاد فرهنگ مدارای مذهبی و همزیستی بدون تنفر و ستیزه طرفداران مذاهب مختلف با یکدیگر در مناطق مشترک، تلاش بکنند.
2.حاکمیت در جهت تقویت انسجام مذهبی در امور مهم ملی مانند جنگ و مناسبتهای ملی اقدام هماهنگ و مشترک در بین طرفداران فرق مختلف انجام دهد.
3.نهادهای مردمی و فرهنگی در راستای گسترش فرهنگ ازدواج پیروان مذاهب مختلف با یکدیگر، بهغیراز موارد استثنا شده در مذهب خودشان، همت گمارند.
4.مسئولان بازرگانی و اقتصادی در جهت افزایش انسجام، زمینه گسترش تجارت و تبادل کالا را در بین پیروان مذاهب مختلف یک دین بهجز موارد استثنا شده در مذهب ایشان، مهیا سازند.
5.مسئولان نظام باید بستر مناسب را برای عضویت و فعالیت مشترک پیروان مذاهب مختلف در نهادهای مدنی و تشکلهای صنفی و سیاسی فراهم آورند.
6.باید نهادهای مردمی و فرهنگی در جهت افزایش اعتقاد پیروان مذاهب مختلف به مؤلفههای هویتی مشترک مانند ملیت ایرانی، انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی تلاش کنند.
7.نهادهای نظارتی نسبت به مداخلات، توطئهها و کارهای اطلاعاتی کشورهای بیگانه بهویژه آمریکا، انگلستان، عربستان، اسرائیل و کشورهای همپیمان آنها تدابیری بیندیشند.
8.مسئولان حوزوی و اندیشمندان دینی با افزایش آگاهی در جامعه مانع از رشد افراطگرایی و گروههای افراطی در بین شیعه و سنی بشوند.
9.مسئولان نظام باید با انتصاب مدیران قدرتمند در نهادهای مختلف، مانع از عملکرد نامناسب برخی از نهادها، مدیران و کارشناسان ذیربط و اقدامات ناشیانه و غیراصولی آنها در مواجهه با پیروان مذاهب در اقلیت بگردند.
10.حاکمیت نسبت به اصلاح سیاستها و قوانین غیرمتوازن و گاهی غیرمنصفانه در خصوص مناطق قومی و مذهبی اقدام بنماید.
11.مسئولان نظام با توسعه متوازن و رسیدگی اقتصادی و اجتماعی بیشتر، به مناطق مرکزی و توسعه مناطق قومی – مذهبی بسترساز افزایش انسجام مذهبی در جامعه بشوند.
12.مسئولان اجرایی و دولتی در خصوص رعایت حقوق اقلیتهای مذهبی شناختهشده در قانون اساسی و عدم تبعیض بین پیروان مذاهب، همت بگمارند.
13.حاکمیت بهواسطه توجه ویژه به اقلیتهای مذهبی و تقویت زیرساختها، ارتباطات و رسانههای گروهی، مانع از تقویت ذهنیت منفی و پیشداوری پیروان اقلیتهای مذهبی مبنی بر تبعیض و ستم حکومت به ایشان بشود.
14.مسئولان حوزوی با روشنگری و توجیه برخی از بزرگان مذهب شیعه که اعتقاد به کفر و الحاد اهل سنت دارند، مانع از تبلیغات منفی ایشان در جهت عدم رسیدگی و توسعه و احقاق حقوق مناطق سنی نشین بشوند.
15.با توجه به اینکه مهمترین روش دشمن برای فروپاشی نظام جمهوری اسلامی ایران فعال نمودن شکافهای قومی، مذهبی و جنسیتی است، بنابراین مسئولان باید با افزایش انسجام مذهبی، مانع از گرایش برخی از اقلیتهای مذهبی به دشمنان و بروز پدیدههای امنیتی از قبیل جاسوسی، ترور، اقدام مسلحانه علیه کشور و تجزیهطلبی شوند.
16.باید حاکمیت با تقویت تدریجی هویت ملی در کنار هویت اسلامی و پرهیز از جانبداری افراطی از یک مذهب، زمینهساز افزایش انسجام مذهبی شود.
17.همه مسئولان کشور در راستای تحقق تدابیر حکیمانه مقام معظم رهبری در راستای حفظ حرمت مقدسات مذاهب دیگر، همت گمارند.
18.مسئولان قضایی کشور، با عناصر افراطی و مخل انسجام مذهبی در کشور برخورد جدی قضایی بنمایند.
19.مسئولان باید در مواجهه با اقلیتهای مذهبی قانون اساسی را محور خود قرار داده و با تفهیم حقوق قانونی آنها، مانع از تضییع حقوق اساسی ایشان بشوند.
20.حاکمیت با حمایت علمی و مالی جدی از اهل سنت، مانع از وابستگی علمی و مالی ایشان به خارج از مرزها و کشورهای بیگانه بشوند.
21.مسئولان باید بسترساز افزایش ارتباطات مردم مناطق سنی نشین با مرکز کشور بشوند.
22.مسئولان حوزوی و دینی با افزایش آگاهی اهل سنت و شیعه از مفاهیم و آموزههای اصیل یکدیگر و زدودن تصورات و تهمتهای غلط، مانع از گسترش شایعات عناصر نفوذی علیه کشور بشوند.
قانون اساسی، محور مواجهه صحیح با اقلیتهای مذهبی
مرکز پژوهشی مبنا در پژوهش «انسجام مذهبی» در مصاحبهای با آقای دکتر محمدتقی دشتی دکترای حقوق و استاد دانشگاه به گفتوگو نشست. وی دلایل اختلال در انسجام مذهبی را تحلیل کرده و راهکارهایی برای ارتقا و بهبود آن ارائه نمود.