مشخصه‌ها و مؤلفه‌های انسجام مذهبی کدم‌اند و مهم‌ترین مشخصه کدام است؟
انسجام مذهبی، در دو حوزه شیعه و سنی و در دو بعد اثباتی که نشان‌دهنده وجود انسجام و بعد سلبی که بیانگر فقدان انسجام بر اساس شاخص‌های مطروح می‌باشد، قابل‌بررسی است. درواقع انسجام مذهبی مانند امنیت، وجودش نامحسوس و فقدانش ملموس بوده و زمانی تعریف می‌شود که انشقاق مذهبی شکل‌گرفته باشد. این مسئله، از جهاتی خوشایند و از جهاتی هم نگران‌کننده است؛ زیرا انسجام مذهبی، از امور راهبردی است و در حوزه ادبیات استراتژیک عمدتاً این‌گونه است که امور راهبردی می‌تواند سریع از دست برود ولی کسب آن بسیار مشکل می‌باشد. مثال بارز آن از بین رفتن سرمایه‌های اجتماعی به‌عنوان یک امر راهبردی است که با افشای فیش‌های نجومی به‌یک‌باره تغییر کرد و برای بازسازی دوباره آن باید سال‌ها تلاش کرد. البته در کشور ایران، مؤلفه‌های مؤثر بر انسجام مذهبی بسیار بیشتر از مؤلفه‌های مؤثر بر انشقاق، تعارض و تنازع مذهبی هستند اما نکته قابل‌تأمل این است که به حرکت درآوردن مقومات مؤلفه‌های مؤثر بر انشقاق مذهبی با تکیه‌بر بروز و ظهور نافهمی‌ها حتی بدون اینکه مدیریتی صورت پذیرد، بسیار سهل‌الوصول‌تر از به حرکت درآوردن مؤلفه‌های مؤثر بر انسجام می‌باشد. به‌عبارت‌دیگر در بحث انسجام مذهبی باید نگران مؤلفه‌های مؤثر بر انشقاق مذهبی بود که هرلحظه می‌تواند به فعلیت برسد.
شایان‌ذکر است در ادبیات استراتژیک و راهبردی علوم سیاسی، جامعه‌شناسی و در ادبیات امنیت بیان‌شده است که رابطه مستقیمی بین گستردگی فرصت‌ها و تهدیدات وجود دارد؛ یعنی به میزانی که فرصت‌ها برجسته شوند، فضا بر تهدیدها تنگ‌تر می‌گردد و البته عکس این مسئله هم صادق است که این مسئله در راهبرد پردازی یا رویکرد تجویزی در مدیریت چالش به‌شدت مهم می‌باشد.
نکته دیگر اینکه در کشور ما، ملیت مؤلفه بسیار مؤثری بر انسجام مذهبی است و تباینی بین ملیت و مذهب وجود ندارد. به‌عبارت‌دیگر این‌ها دوگانه نیستند بلکه دو بال هستند که در یک کالبد ظهور کرده‌اند؛ بنابراین به همان میزان که به ایرانیت لطمه می‌خورد، به دیانت ایرانی هم لطمه وارد خواهد شد. مقام معظم رهبری نیز بابیان بحث ایرانی - اسلامی، این مسئله را مدیریت کرده و آن را پارادایم حاکم بر چشم‌اندازها، راهبردها و برنامه‌های بلندمدت جمهوری اسلامی عنوان نمودند. پس یکی از مؤلفه‌های مؤثر بر انسجام مذهبی ملیت است.
دومین مؤلفه مؤثر بر انسجام مذهبی، مؤلفه عدالت می‌باشد که در تشیّع به‌عنوان یکی از اصول مذهب قرارگرفته است. بحث عدالت در صورت تعمیم، تفسیر و یا تخصیص، در بحث‌های عدالت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و حتی فراتر از این موارد در عدالت تبیینی نیز قابل‌بررسی می‌باشد. البته نباید فراموش کرد که اگر عادلانه تبیین صورت پذیرد ولی در تجویز یعنی در رفتار، تبعیض وجود داشته باشد، قابل‌قبول‌تر از این است که در تبیین، عدالت نقض شود و در رفتار عادلانه برخورد گردد. به‌بیان‌دیگر متأسفانه در بعضی موارد، به خاطر تبعیض و یا سلایق شخصی برخوردهایی صورت پذیرفته که بازخورد این مسئله به انسجام مذهبی ضربه وارد کرده است.
سومین عنصر مؤثر بر انسجام مذهبی، امتداد فرهنگی می‌باشد. امتداد فرهنگی در عموم کشورها خطراتی دارد، به‌عنوان‌مثال بلوچ‌ها در شرق ایران امتداد فرهنگی‌شان به بلوچستان و پاکستان و یا آذری‌ها به ترکیه و آذربایجان می‌خورد. باید خاطرنشان شد با توجه به رتبه شانزدهم تنوع فرهنگی ایران در جهان، کشور ما واجد امتداد فرهنگی بوده که این وضعیت به‌شدت بر انسجام مذهبی تأثیرگذار است چراکه قومیت و مذهب، در ایران درهم‌تنیده شده‌اند. البته نباید از این مسئله غافل شد که کشور ایران به‌شدت در وضعیت فیزیکال امتداد فرهنگی است و هرچند نسبت به سایر کشورهای منطقه در پارادایم‌های کلی مانند امنیت و جایگاه و حوزه‌های استراتژیک، در تمام شاخص‌ها بالاتر می‌باشد ولیکن این مسئله نمی‌تواند همیشگی باشد. شایان‌ذکر است بااینکه کشور در معرض این امتداد فرهنگی است اما به دلیل اقتدار، قوّت و مقوّم‌های درونی موجود، بسیاری از شهروندان کشورهای مجاور در آرزوی زیست در ایران به سر می‌برند.
مؤلفه بعدی بحث گفتگو است. باید دانست که به‌طورکلی غالب چالش‌ها، برآمده از سوءتفاهمات و به دلیل عدم گفتگوها و مفاهمه می‌باشد. به‌بیان‌دیگر مفاهمه به‌تبع گفتگو می‌آید و بسیاری از مسائل و اختلاف‌نظرها در بین علمای شیعه، سنّی، یهود، مسیح، بودا و غیره با گفتگو قابل‌حل است ولیکن ایشان نه‌تنها حاضر به گفتگو با یکدیگر نیستند بلکه با ایجاد فضای منفی، آن را به سطوح جامعه تعمیم داده و بین انصار خودشان تعارض ایجاد می‌کنند که این تعارض تا انتهای بدنه اجتماعی کشیده می‌شود.
مؤلفه دیگری که به‌شدت بر انسجام مذهبی مؤثر می‌باشد، تأکید بر مشترکات و شناخت دشمنان مشترک است. باید توجه داشت که علی‌رغم اهمیت بالای پرداختن به اشتراکات، ولیکن با اندکی جستجو معلوم می‌گردد که تاکنون کتاب‌های زیادی پیرامون بحث‌های اختلافی نگاشته شده است اما در مقابل اثری وجود ندارد که به اشتراکات پرداخته باشد. لذا این‌یک مؤلفه بسیار مهم است که در صورت مخدوش شدن، انشقاق مذهبی شکل می‌گیرد.
آخرین مؤلفه‌ای که باید به آن پرداخته شود، موضوعیت محرومیت نسبی است که در ذیل بحث عدالت قرار می‌گیرد و در چالش‌های اجتماعی، تعارضات و تنازعات و کلاً در فضای کنونی این بحث اهمیت دارد. به‌عبارت‌دیگر از دیدگاه جامعه‌شناسی در چالش‌ها، اغتشاشات و بحران‌ها ردّ پای محرومیت نسبی وجود دارد؛ بنابراین احساس محرومیت نسبی یکی از مؤلفه‌هایی است که ممکن است واقعی نباشد اما فاصله ارزشی بین آنچه هست و آنچه باید باشد را نشان می‌دهد.
باید خاطرنشان کرد که از بین مؤلفه‌های بیان‌شده در بحث انسجام مذهبی، عدالت و زیرشاخه‌های آن به‌مراتب فراگیرتر بوده و در سطوح عمیق‌تری نسبت به سایر موارد قرار دارد؛ زیرا هم از جنس حس و هم از جنس واقعیت بوده و از مسائلی است که نقض و وجود آن، انسان را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
وضعیت انسجام مذهبی در کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
با تعریف وضعیت مطلوب و وضعیت موجود و مشخص نمودن فاصله بین این دو وضعیت، می‌توان به نمره وضعیت فعلی کشور در انسجام مذهبی دست‌یافت. به‌عبارت‌دیگر وضعیت انسجام مذهبی در کشور ناظر به چیستی، آثار، تبعات و موجودیت تعارض، تنازع و انشقاق مذهبی، وضعیت خوبی به نظر می‌رسد. به این معنا که با پرداختن به معیار تنازع و تعارض مذهبی و قیاس آن دو، وضعیت انسجام مذهبی را در داخل ایران بسیار شایسته می‌توان دید. البته که با توجه به مقومات و فرصت‌ها، عقبه فرهنگی، قدرت و اقتدار، مطلوبیت‌ها، سند چشم‌انداز، آرمان‌ها و درمجموع مطلوب‌های موجود در کشور، برای رسیدن به سطح ایده آل انسجام مذهبی، نیاز به تلاش و حرکت مستمر بیشتری در این زمینه می‌باشد.
عوامل اختلال در انسجام و موانع شکل‌گیری انسجام مذهبی در کشور چیست؟ و مهم‌ترین عامل و مانع کدام است؟
یکی از عوامل اختلال در انسجام مذهبی، افراط‌گرایی‌های اهل سنت و شیعیان می‌باشد و دومین عامل، بحث عدم مدیریت مطالبات اهل سنت که دامنه بسیار وسیعی را هم در برمی‌گیرد، است. در مدیریت مطالبات اهل سنت ذکر دو مورد خالی از لطف نیست، اول اینکه نباید بحث سهم‌خواهی ایجاد شود و هیچ کشوری اجازه سهم‌خواهی نمی‌دهد و دوم اینکه نباید رفع این مطالبات را به حدی به تأخیر انداخت که برای کسب آن‌ها متوسل به روش‌های غیرمعقول بشوند که آن زمان دیگر فایده‌ای ندارد.
سومین مورد از عوامل اختلال، بحث متن و ادبیات است. در این خصوص تکفیر مولود را می‌توان به‌عنوان یک مثلث شوم دانست که یک ضلع آن افراط‌گری شیعه، ضلع دیگر دستان آلوده وابسته به سرویس‌های بیگانه و ضلع سوم هم متونی است که زمانی متن فرعی ادبیات اهل سنت بود ولی به‌مرورزمان به متن اصلی در کتب اصلی تبدیل‌شده‌اند. نباید فراموش کرد که متن اختلافی اعم از ادبیات شیعه و اهل سنت باید به حاشیه رانده شود ولی امروز به دلیل خروج از فرع و محاق، وارد متون اصلی مدارس و حوزه‌ها شده و در حال تبدیل‌شدن به گفتمان و در ادامه ورود به بدنه اجتماع است.
نقش افراط‌گرایی (اعم از شیعه و سنی) در تخریب روند انسجام مذهبی چیست؟
افراط‌گرایی جزء مؤلفه‌هایی است که مستقیماً در انسجام مذهبی تأثیر منفی گذاشته و انسجام را به انشقاق تبدیل می‌کند. افراط‌گرایی در شیعه و اهل سنت وجود داشته و با توجه به اینکه جزء مقولات نو شونده‌ای است که هرروز به رنگ و لباسی در جامه‌ای درمی‌آید، بنابراین هرگز بساط آن برچیده نخواهد شد. به‌بیان‌دیگر افراط‌گرایی عنصری است که به‌شدت خود را با مقتضیات زمان و مکان تطبیق می‌دهد. زمانی در قالب بذله‌گویی و تولید لطیفه، زمانی در قالب سندرم‌ها، زمانی در قالب کتاب و زمانی هم در قالب فیلم است و چنان نو شونده و چنان قدرتمند است که می‌تواند خود را منطبق با مقتضیات زمان و مکان کند و از این حیث افراط‌گرایی عنصر ویژه و مستقیمی است که برای مقابله با آن باید هزینه پرداخت کرد چراکه مقابله با افراط‌گرایی خود مولد افراط‌گرایی نو می‌باشد و از طرفی هم مقابله با افراط‌گرایی متوسط، افراط‌گرایی وسیع‌تری را ایجاد می‌کند.
رابطه میان انسجام مذهبی و امنیت ملی در کدام عرصه‌ها است و عدم یا ضعف در انسجام مذهبی چه تأثیری بر امنیت ملی می‌گذارد؟
بحث راهبردی در سطح بالا این است که در هر کشوری امنیت ملی یک ستون خیمه‌ای دارد، به‌طور مثال در یک کشور فرهنگ، در کشوری دیگر اقتصاد و در کشوری مانند عربستان خاندان آل سعود یعنی اگر خاندان آل سعود متلاشی شود، امنیت ملی ایشان از بین رفته و کشور جدیدی ایجاد می‌شود. در ایران ستون خیمه امنیت ملی، دین می‌باشد. به‌عبارت‌دیگر اگر دین مخدوش شود، تعارضات داخل ایران به‌عنوان کشوری که دارای رنگ‌ها و لهجه‌های مختلف است، نمایان خواهد شد و دیگر اقوام مختلف نخواهند توانست یکدیگر را تحمل کنند و موجب اختلال در نظم و امنیت کشور خواهد شد.
با ذکر عوامل مهم تقویت انسجام مذهبی لطفاً راهبردها و راهکارهای تحقق انسجام مذهبی در کشور را (با تأکید بر راهبردهای دینی و فرهنگی) بیان کنید؟
بهترین و کامل‌ترین راهکار در خصوص انسجام مذهبی بازگشت به داشته‌های انقلاب است. به دیگر معنا رویکرد اصلی اسناد بالادستی از قانون اساسی، گفتمان امامین انقلاب، مقررات و ضوابط، مصوبات شورای عالی امنیت ملی و پارادایم‌های حاکم و الزامات، حرکت در مسیر انسجام مذهبی است. به‌بیان‌دیگر علی‌رغم وجود برخی نقد و گلایه‌ها در خصوص بعضی از قوانین از سوی اهل سنت در کشور، به دلیل نورانیت بزرگی که در قانون اساسی و در مسیر انسجام مذهبی وجود دارد، انشقاق تولید نخواهد شد. مضاف بر اینکه باید در جهت ارتقای مملکت، مسئولان کشور بدون تعصبات مذهبی و فقط با عنایت به میزان توجه فرد به حفظ منافع و امنیت ملی، از توانایی‌ها و ظرفیت‌های وی در مناصب مختلف حکومتی بهره ببرد؛ بنابراین بهترین راهبرد این است که با رعایت قانون اساسی و ضوابط و مقرراتی موجود، از طریق ساختارها اعم از تقریب مذاهب، مجمع عالی اهل‌بیت (ع)، ارشاد و تبلیغات اسلامی در مسیر انسجام مذهبی پیش رفت زیرا رویکرد مسیر، کاملاً رویکرد انسجامی می‌باشد.
با در نظر گرفتن روند فعلی آینده انسجام مذهبی در کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
در راستای آینده‌پژوهی باید به‌واسطه بیان نمایه‌ها، تعیین نمود که چند مؤلفه بر آینده مؤثر هستند. نکته اول این است که برنامه‌های دشمنان در جهت زدودن انسجام بیش از گذشته فعال‌شده است؛ زیرابه اهمیت بالا و حساسیت این موضوع کاملاً پی برده و متوجه شده‌اند که با ایجاد اختلاف و انشقاق می‌توانند ضربه مهلکی به اسلام وارد نمایند.
مسئله بعدی در ارتباط با عصر حاضر که به آن عصر فرا پیچیده می‌گویند، می‌باشد. به‌عبارت‌دیگر عصر حاضر، عصر در هم‌کنشی پدیده‌هاست و همه‌چیز در همه‌چیز تأثیر دارد. درواقع همه‌چیز این عصر به‌جز دو عنصر ثابت آن در حال تغییر است که یکی خود تغییر و دیگری سرعت می‌باشد. وقتی سرعت و تغییر، در کنار در هم‌کنشی پدیده‌ها ویژگی این عنصر فرا پیچیده می‌شود، به‌شدت و به شکل تکرارشونده دچار غافل‌گیری خواهید بود. پس در آینده‌پژوهی، آینده‌های نا یقینی و وضعیت نا یقینی عمیق‌تر و گسترده‌تری وجود خواهد داشت. از طرفی در آینده‌پژوهی شگفتی‌ساز عنصری است که احتمال وقوع آن بسیار کم ولی تأثیرات آن ژرف است اما امروزه احتمال وقوع شگفتی سازها بسیار کم شده است بنابراین نمی‌توان با قاطعیت از آینده صحبت کرد.
لذا با روندهای فعلی، آینده انسجام مذهبی تداوم همین مسیر است، مگر با مواجهه با تعدد شگفتی سازها؛ چراکه مقومات آن‌قدر بالا است که می‌توان یک یا دو شگفتی‌ساز را مدیریت کرد. به‌بیان‌دیگر در حوزه SWOT فرصت‌ها و قوّت‌ها آن‌قدر عمیق است که باید تهدید و ضعف را به‌تبع فرصت و قوّت پوشش داد. لذا اگر تعدد و توالی شگفتی‌ساز مؤثر بر انسجام مذهبی رخ ندهد، روند پیش رو نشانگر عدم بهبود وضعیت خواهد بود؛ بنابراین همان‌گونه که در ابتدای بحث عنوان شد، همان‌طور که امنیت بدون در نظر گرفتن فقدان امنیت قابل‌تعریف نیست، انسجام مذهبی نیز به‌تنهایی قابلیت تعریف ندارد و فقدان انسجام ما را به مفهوم انسجام می‌رساند.
راهکارها:
1.با توجه به تأکید مقام معظم رهبری بر بحث ملیت و مذهب در قالب طرح ایرانی – اسلامی، مسئولان با مدیریت این مسئله، آن را پارادایم حاکم بر چشم‌اندازها، راهبردها و برنامه‌های بلندمدت جمهوری اسلامی بدانند.
2. مؤلفه عدالت به‌عنوان مهم‌ترین مؤلفه مؤثر بر انسجام مذهبی، در تمام ابعاد آن در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حتی تبیینی مورد لحاظ قرار گیرد.
3.امتداد فرهنگی به‌عنوان یکی از تأثیرگذارترین مؤلفه‌های انسجام مذهبی باید موردتوجه ویژه مسئولان قرار بگیرد.
4.با توجه به اینکه غالب سوءتفاهمات، به دلیل عدم گفتگوها و مفاهمه می‌باشد؛ بنابراین شایسته است مسئولان فرهنگی و دینی بستر گفتگوهای دوطرفه و منصفانه را برای تمام ادیان مذهبی در کشور مهیا سازند.
5.علمای شیعه و سنی و تمام ادیان موجود در کشور، از تعمیم اختلافات بین خود به جامعه و ایجاد تعارض در بدنه اجتماع اجتناب کنند.
6.با توجه به اهمیت بالای پرداختن به اشتراکات و شناخت دشمنان مشترک بر انسجام مذهبی شایسته است اندیشمندان علمی و حوزوی به خلق آثار مکتوب در زمینه اشتراکات بین ادیان و مذاهب بپردازند.
7.مسئولان باید نسبت به احساس محرومیت نسبی ایجادشده در بین سایر مذاهب در کشور برای افزایش انسجام مذهبی تدبیری بیندیشند.
8.حاکمیت با افراط‌گرایی‌های اهل سنت و شیعه به‌عنوان مهم‌ترین عامل اختلال در انسجام مذهبی مقابله کند.
9.نظام با مدیریت مطالبات اهل سنت، مانع از ایجاد سهم‌خواهی شده و نباید رفع مطالبات ایشان را به حدی به تأخیر اندازد که برای کسب آن متوسل به روش‌های غیرمعقول بشوند.
10.مسئولان باید با حمایت از دین در داخل کشور، مانع از تعارضات بین اقوام مختلف و اختلال در نظم و امنیت ملی گردند.
11.مسئولان نظام با بازگشت به اسناد بالادستی از قانون اساسی، گفتمان امامین انقلاب، مقررات و ضوابط، مصوبات شورای عالی امنیت ملی و پارادایم‌های حاکم و الزامات، انسجام مذهبی را تقویت بکنند.
12.در انتصاباتی که در ساختار جمهوری اسلامی ایران انجام می‌شود، منافع ملی بر مسئله مذهب مقدم باشد.
ضرورت نهادینه‌سازی فرهنگ پرهیز از افراط‌گرایی در میان مذاهب
مرکز پژوهشی مبنا در پژوهش «انسجام مذهبی» در مصاحبه‌ای با آقای دکتر رسول داداشی آذر جامعه‌شناس و استاد دانشگاه به گفت‌وگو نشست. وی دلایل اختلال در انسجام مذهبی را تحلیل کرده و راهکارهایی برای ارتقا و بهبود آن ارائه نمود.
