به نظر شما شاخص‌های یک هیئت عزاداری مطلوب چیست و شدت و ضعف آنها در هیئات امروزی چگونه است؟
هیئت عزاداری یک گروه اجتماعی محدود است که بر اساس علایق مذهبی و در یک برنامه زمانی منظم که می‌تواند هفتگی یا موسمی باشد، دور هم جمع می‌شوند. هیئات به کمک سخنرانی‌های معرفتی و برنامه‌های سوگواری و عزاداری با یکدیگر در رسیدن به یک هدف متعالی و معنوی مشارکت دارند که در حقیقت یک نوع همانندسازی یا نزدیک شدن به آستان معصومین(ع) است.
در مورد ضرورت و اهمیت تشکیل هیئات به دو مورد اصلی می‌توان اشاره کرد؛ اول این است که آیات و روایات شیعه به این مسئله تأکید کرده‌اند که شیعیان دور هم جمع شوند و مذاکره علمی داشته باشند و روایات نیکو را بیان کنند. این زمینه‌ای است تا از مشکلات و مسائل یکدیگر مطلع شوند و در یاری و مساعدت همدیگر مشارکت داشته باشند یعنی هیئت می‌تواند مشابه با مسجد، کارکرد اجتماعی – دینی و معنوی داشته باشد و در شرایطی که به مسجد دسترسی نیست، به عنوان یک جایگاه کمک‌کننده به مسجد تشکیل شود.
مورد دوم که می‌تواند هیئات را از مساجد متمایز کند، شور و هیجانی است که در هیئات وجود دارد. هیئات می‌توانند شور و هیجان اقشاری مانند نوجوانان و جوانان را به صورت مناسب و برنامه‌ریزی شده تخلیه کنند و یک زمینه مناسب برای مهار و هدفمند کردن این شور و هیجان در جهت شایسته و بایسته باشند.
در مورد شاخص‌های یک هیئت عزاداری مطلوب، اولین نکته این است که یک هیئت عزاداری باید بر اساس یک هدف معرفتی و معنوی تشکیل شود یعنی دقیقاً هدف آن، ارتقاء معنوی و معرفتی خود اعضای هیئت باشد و این هدف را به صورت روشن بیان کند. گاهی اوقات نامی که هیئات برای خود می‌گذارند، تا حدی گویای این موضوع هست ولی افزون بر آن، اگر این را به صورت خودآگاهانه هم مکتوب و روشن کنند، می‌تواند خیلی جهت جدی‌تری به کار آنها دهد.
دومین ویژگی این است که قواعد اخلاقی باید بر اعضاء هیئت حاکم باشد یعنی در نوع رفتار، نزاکت، بیان، استفاده از اشعار و ... در هیئت باید قواعد اخلاقی حاکم باشد و آنها را از یک گروه رپ یا گروهی که صرفاً یک برنامه موسیقی اجرا می‌کنند، متمایز کند.
شاخص سوم این است که باید خود را به بعضی از قواعد رفتاری مقید کنند. مثلاً سینه زدن به همراه برهنه شدن که در هیئات مرسوم شده است، باید قواعدی داشته باشد. به خصوص با توجه به آسیب‌هایی که در این زمینه وجود دارد، می‌توان کدهای رفتاری را برای آنها مشخص کرد. مثلاً اعضای اصلی هیئت، لباسی را به عنوان یونیفرمی برای عزاداری استفاده کنند که آنها را از دیگران متمایز کند.
شاخص دیگر بحث اعتدال سیاسی است. سیاست‌زدگی یکی از چیزهایی است که می‌تواند یک هیئت را از اهداف متعالی خود دور کند. البته باید در چارچوب اصل انقلاب، نظام و یا رهبری باشند اما بحث این است که آلوده به جریان‌های سیاسی و جناحی نشوند که زودگذر هستند.
شاخصه بعدی شاخص‌های مناسکی است. چون محتوای هیئت یک محتوای مذهبی و دینی است، باید بر اساس چارچوب‌های مرجعیت باشد و پیروی و تبعیت از مرجعیت شیعه را مبنای خود قرار دهد. در اینکه کدام مرجع باشد، بحثی نیست اما مبنا قرار دادن یک مرجع شیعه، می‌تواند در مواردی که در هیئت اختلاف وجود دارد مانند موضوع قمه زدن یا استفاده از زنجیرهایی که به بدن آسیب می‌زند و کتل‌ها یا علَم‌‌های خاصی که تشبه به مسیحیت دارند، موضوع را فیصله دهد.
یک شاخصه دیگر این است که ترجیحاً در مسائل معرفتی و دینی از حوزه‌های علمیه استفاده شود. اینطور نباشد که هر کس که از راه می‌رسد، مباحث مذهبی، تاریخی و حتی مباحثی را که در مورد عزاداری و سوگواری اباعبدالله الحسین(ع) هست، بیان کند. باید از منابع و فضلای مطمئن که متصل به حوزه باشند، استفاده شود تا از گسترش خرافات و گسترش مطالب بی‌پایه و سبک جلوگیری شود.
شدت و ضعف شاخص‌ها را در هیئات مذهبی چطور ارزیابی می‌کنید؟
پاسخ به این سؤال، نیاز به یک کار میدانی دارد چون هیئات در یک سطح نیستند. بعضی از هیئات واقعاً به دلیل اینکه مسئولین آن، خودشان تقید بیشتری دارند در رعایت این شاخص‌ها هم بیشتر کوشش می‌کنند ولی در برخی از آنها کمی شدت رعایت، کاهش پیدا می‌کند.
کارکردهای هیئات مذهبی در جامعه را بیان نمایید، چه کسانی در این مسئله دخیل هستند؟
افزون بر کارکردهایی که گفته شد، هیئت می‌تواند زمینه‌ای برای تغذیه معنوی جوانان باشد هم از باب اینکه به مطالب معرفتی گوش دهند و هم اینکه خود عزاداری و اشک ریختن برای ائمه معصومین(ع)، باعث تقرب انسان به خدا می‌شود و انسان احساس می‌کند که تشبه به ارواح معصومین(ع) پیدا کرده است.
دیگر اینکه هیئات می‌توانند زمینه وحدت و الفت اجتماعی را ایجاد کنند. وقتی همه برای امام حسین(ع) سینه می‌زنند و عزاداری می‌کنند، اتحاد و اتفاق مردم بیشتر می‌شود.
کارکرد دیگر هیئت، جذب جوانان و دوری آنها از گناهان و آلودگی‌هاست. شاید آن مقدار جاذبه‌ای که هیئات مذهبی و عزاداری برای جوانان دارد، سخنرانی‌های معمولی نداشته باشند. تأثیر این موضوع وقتی زیاد می‌شود که این برنامه‌ها استمرار یابد یعنی فقط جذب لحظه‌ای و موقت نباشد و پایدار باشد.
چگونه می‌توان کارکردهای هیئت‌ها را در جامعه تقویت نمود؟ نقش نهادهای حاکمیت در این زمینه چیست؟
البته خود حاکمیت اگر به صورت مستقیم وارد مدیریت هیئات نشود، خیلی بهتر است. مردمی بودن این هیئات، یکی از مزیت‌ها و حسن‌های آن‌هاست. حکومت می‌تواند به صورت غیرمستقیم به آنها کمک کند و زمینه‌ها و تمهیدات را برای آنها فراهم کند.
خطر وابستگی هیئات به حاکمیت در آینده خیلی زیاد است. هیئات باید کارهای خود را به صورت خودجوش انجام دهند. وزارت ارشاد و حوزه‌های علمیه می‌توانند به آنها پیشنهاداتی دهند. می‌توان به کمک هیئت‌هایی که پیشکسوت هستند، هیئات شاخص را که قابل قبول هستند، برجسته کرد و حتی به آنها امتیاز داد و بین آنها رقابت ایجاد کرد. نهادهایی مثل سازمان تبلیغات، دفتر تبلیغات و وزارت ارشاد می‌توانند به صورت محدود وارد این بحث شوند ولی خود مسئولین هیئات، به صورت تدریجی باید بر شاخص‌ها کنترل داشته باشند.
روحانیت چگونه می‌تواند معارف دینی را در هیئات مذهبی گفتمان سازی کند؟
در سال‌های اخیر تقریباً سخنرانی‌های معرفتی تحت‌الشعاع عزاداری قرار گرفته است. این روش باید اصلاح شود چون در آینده می‌تواند آسیب داشته باشد. زمان سخنرانی نباید کمتر از زمان عزاداری باشد. عدم رعایت این موضوع در بیشتر هیئات، نشان می‌دهد که به عزاداری اهمیت بیشتری داده می‌شود.
همچنین باید از سخنرانان مذهبی قوی استفاده کرد که هم از جهت توانایی‌های تبلیغی و هم از جهت معرفتی، قوی هستند. البته روحانیت هم باید مسائل را به‌روز و در قالب‌های جدید ارائه دهد. هیئات هم می‌توانند شرایطی را برای خود تعیین کنند که در انتخاب سخنران اعمال کنند.
برای مسئولین هیئات هم باید برنامه‌های جداگانه و ویژه داشت. مباحثی در مورد مدیریت هیئت، روانشناسی و جامعه‌شناسی سوگواری و عزاداری و ... را می‌توان به آنها آموزش داد تا از کارکردهای هیئت بهتر محافظت کنند.
بسترها و زمینه‌های بروز مداح‌محوری چیست؟
در سنت تاریخی عزاداری چنین موضوعی نبوده است. در حال حاضر دو نگاه افراطی و تفریطی در برخورد با این موضوع هست. برخی اساساً حضور مداحان را نفی می‌کنند که قابل قبول نیست چون مداحی هم یک ظرفیت و پتانسیل است. افرادی مانند دعبل در زمان خود ائمه معصومین(ع) سروده‌های خود را در رثای خاندان اهل بیت(ع) می‌خواندند. به خصوص در مورد غدیر که مرحوم علامه امینی در الغدیر این اشعار را جمع‌آوری کرده است، این کار بسیار شایع بوده است. بنابراین اصل مداحی قابل نفی شدن نیست بلکه مورد تأیید است.
از طرف دیگر رویه‌ای به سمت مداح‌محوری وجود دارد. اینکه فردی چون فقط صدای خوبی دارد، خرافات و سخنان بی‌پایه را هم بیان کند، مورد قبول نیست. راه‌حل، جمع بین این دو نکته است. باید محوریت را به معارف اهل‌بیت(ع) و معنویت‌افزایی داد. دوم اینکه قواعدی که برای یک هیئت مطلوب گفته شد، باید برای یک هیئت چیده شود.
در حال حاضر بالا بردن هیجان در ایام محرم و روز عاشورا تبدیل به یک رویه شده است و خواندن روضه‌های مکشوف در رابطه با نحوه شهادت امام حسین(ع) و مصایبی که بر حضرت وارد شده است، یک کار عادی است. گاهی در این‌گونه مراسم‌ها، کار به جایی می‌رسد که افراد بیهوش می‌شوند و یا واقعاً آسیب روحی می‌بینند. مثلاً کودکانی که معمولاً در مراسم هستند، آستانه تحمل این مراسم‌ها را ندارند. افراط در این کار باعث می‌شود که با عادی شدن روضه‌های باز برای مردم، وضعیتی پیش آید که به قول مرحوم استاد مطهری فقط باید به مردم سنگ زد تا گریه کنند!
بنابراین غیر از آسیب مداح‌محوری، آسیب گریه‌محوری هم وجود دارد. باید کمی روی این مسائل تأمل کرد. گاهی در بعضی از هیئات حداقل 30 دقیقه در مورد نحوه شهادت امام حسین(ع) می‌گویند و بعد خود را می‌زنند! مشخص نیست که این‌ها چقدر مورد تأیید باشد و باید روی آن کار کرد. باید خود مسئولین هیئات چارچوب‌هایی را در هیئت گذاشته و مقید باشند. مثلاً وقتی از مداح محترم دعوت می‌کنند از او رعایت این نکات را خواستار باشند.
راهکارهای حضرتعالی برای ارتقاء بُعد شناخت دینی و نبود عاطفه‌گرایی صرف در هیئات چیست؟
کارهای خوبی در این زمینه مانند آماده‌سازی دانشنامه امام حسین(ع) که دارالحدیث آن را چاپ کرده است، انجام شده است. در حال حاضر از جهت چارچوب‌های معرفتی، منابع خوبی وجود دارد. فقط کمی باید این تقیدات را به وجود آورد که افراد، با سواد و مطالعه کافی با موضوع برخورد کنند. مسئولین هیئات هم می‌توانند این‌ها را رعایت کنند و اگر کسی را دعوت می‌کنند، این نکات را راجع به او بررسی کنند. حتی می‌توانند گاهی از مردم راجع به سخنرانان و مداحان نظرخواهی کنند. در عصر حاضر نظرات مردم می‌تواند یک شاخص خوبی باشد و می توان بر اساس آن، مداحان یا سخنرانان را دوباره دعوت یا رد کرد.
در صورت ادامه روند فعلی در هیئات مذهبی و مداحان، این مسئله به کجا منتهی می‌شود و چه آینده‌ای را برای این مسئله متصور هستید؟
برخلاف پیش‌بینی برخی، گرایش مردم به مباحث دینی و معنوی رو به افزایش است. به خصوص در کشورهای مختلف دنیا به این مسائل و به خصوص به عزاداری امام حسین(ع) توجه می‌شود. حوزه‌ای که باید بیشتر روی آن متمرکز شد، مطالعات علمی پیرامون عزاداری است. یعنی باید به حوزه‌های علمی مانند روانشناسی عزاداری، جامعه‌شناسی عزاداری و ... ورود کرد و با چارچوب‌های علمی و متقن از حریم اهل‌بیت(ع) دفاع کرد.
خلاصه راهکارها:
1- هیئات باید در نقاطی که مسجد وجود ندارد، کارکرد اجتماعی-دینی مسجد را به دوش گیرند و یا مشابه آن رفتار نمایند.
2- ارتقا معنوی و معرفتی اعضای هیئت باید هدف اصلی هیئات باشد و بهتر است در ابتدای تشکیل، این موضوع به صورت مکتوب بیان شود.
3- برای برهنه شدن در هنگام سینه زدن باید قواعد و کدهای رفتاری خاصی توسط مدیران هیئات اعمال شود تا این مسئله آسیبی به شئون دیگر هیئات وارد نکند.
4-هر هیئتی باید از یک مرجعیت شیعه تبعیت نماید تا در اختلافاتی که در انجام مناسک پیش می‌آید، از ایشان کسب تکلیف شود. برای مثال در روش‌های سینه‌زنی که به بدن آسیب می‌زند یا گرفتن جواز استفاده از برخی علم و کتل‌هایی که بین عزاداران ایجاد شبهه می‌کند، حضور مرجعیت می‌تواند راهگشا باشد.
5-هیئات باید ترجیحاً در تعیین سخنرانان به حوزه علمیه وصل باشند و با آنها مشورت کنند.
6-برنامه‌های هیئات باید مداوم باشد چون تأثیرگذاری در تداوم است.
7-حکومت فقط باید به صورت غیر مستقیم به هیئات کمک کند و فقط زمینه‌ها و تمهیدات لازم را برای هیئات فراهم کنند.
8-هیئات مذهبی نسبت به خیلی از سخنرانی‌ها و اماکن دیگر، جذابیت بیشتری برای جوانان دارند. باید از این امتیاز استفاده کرد.
9- باید هیئات شاخص را به کمک هیئات پیشکسوت، مشخص کرد و آنها را برای الگوگیری سایر هیئات، در رسانه‌ها برجسته نمود. همچنین نظام امتیازدهی به هیئات، باید توسط خود هیئات راه‌اندازی شود تا بین آنها برای مشخص شدن هیئت شایسته، رقابت ایجاد شود.
10- امروزه روی نظر مردم و افکار عمومی حساب ویژه‌ای باز می‌شود. هیئات می‌توانند در مورد مداحان و سخنرانان خود از اعضای هیئت نظرسنجی کنند و مطابق نتیجه به دست آمده، کار دعوت یا رد آنها را انجام دهند.
11-هیئات غیر از آسیب مداح‌محوری دچار آسیب گریه‌محوری هم هستند. خواندن روضه‌های باز و مکشوف، آن هم با طول مدت زیاد فقط برای گرفتن اشک از مردم، کار درستی نیست. چرا که با عادی شدن این‌گونه روضه‌ها، مخاطب دیگر دلیلی برای گریه نخواهد یافت. بنابراین باید اصل در هیئات افزایش معرفت به ائمه باشد و گریه افراد متناسب با حد معرفت آنها به ائمه باشد.
12-مسئولان هیئات باید نسبت به زیاده‌روی در خواندن روضه مکشوف به مداحان هشدار دهند تا خود آنها، حد نگه دارند.
حجت الاسلام والمسلمین دکتر مسعود آذربایجانی
دانشیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
