شورای نگهبان از نهادهای اساسی نظام جمهوری اسلامی ایران است که صلاحیت‌های مهمی بر عهده دارد. این نهاد بعضاً با پسوند «قانون اساسی» خطاب می‌شود، اما صرفاً نگهبان قانون اساسی نیست؛ بلکه ضامن اسلامی بودن نظام نیز هست. نظارت بر انتخابات و تفسیر قانون اساسی نیز بر عهده این نهاد قرار دارد.
در زمان حاضر از یک‌سو با توجه به جایگاه شورای نگهبان و نوع نظارت این نهاد، گاه شبهاتی مبنی بر نفوذ زیاد این نهاد و اینکه اختیارات قابل‌توجهی دارد مطرح‌شده و قائلان به این مسائل نتیجه می‌گیرند که باید علاوه بر کاهش اختیارات این نهاد، نظارتی هم بر آن صورت گیرد. از سوی دیگر، در ادبیات حقوقی، نظارت بر نهادهای حکومتی و اعضای نهادهایی که از قدرت عمومی بهره می‌برند، مهم و ضروری تلقی می‌شود. حال سؤال اینجاست که آیا نظارت بر نهادی همچون شورای نگهبان نیز ضروری است و در صورت مثبت بودن پاسخ، چه نوع نظارتی را می‌توان در این خصوص پذیرفت؟
در سایر نظام‌های حقوقی نیز نهادهایی برای حفاظت از قانون اساسی وجود دارد که معمولاً وظایفی مشابه با نهاد شورای نگهبان را عهده‌دارند. ازاین‌رو، برای پاسخ به سؤال بالا، با رویکردی تحلیلی و تطبیقی عمل می‌کنیم. البته در تطبیق بحث در سایر کشورها، نظام‌های حقوقی فرانسه، آمریکا و لبنان را به ترتیب به‌عنوان نمونه‌های الگو در نظام‌های دادرسی اساسی متمرکز غیرقضایی و غیرمتمرکز قضایی و نیز یکی از کشورهای منطقه که دارای نظام حقوقی قابل‌توجهی است، مورد تأکید و توجه بیشتر قرار می‌دهیم. قابل‌ذکر است که در این نوشتار، صرفاً بحث نظارت بر نهادهای مذکور (نهادهای مشابه شورای نگهبان)، مدنظر قرار خواهد گرفت تا مشخص شود که رویکرد سایر نظام‌های حقوقی دنیا دراین‌باره چگونه است. هرچند ازلحاظ ساختار حقوقی، شکل تقسیم قدرت در ایران با کشورهای موردبحث متفاوت است، اما از نظر مطالعه تطبیقی، کشورهای مشابه یا پیشرو در این زمینه، محل مداقه قرار گرفته‌اند؛ بنابراین قرار نیست تماماً شکل تقسیم قدرت و نحوه اداره در کشورهای موضوع مقایسه عیناً یکسان باشد تا به مطالعه تطبیقی دست یازید، بلکه صرف شباهت در کلیات نظام حاکم، یا تفاوت جوهری آن، کفایت کرده و موضوع به خاطر مقایسۀ ضعف‌ها و نقاط قوت و مشابهت و تفاوت‌هاست؛ بنابراین از این حیث بحث تطبیق مطرح می‌شود.
در نوشتار حاضر در بخش اول به لزوم یا عدم لزوم نظارت بر اعضا و نهاد شورای نگهبان خواهیم پرداخت و در دو بخش بعدی، به توضیح نظارت بر نهادهای مشابه در سایر نظام‌ها و تبیین وضعیت موجود نظارت بر نهاد و اعضای شورای نگهبان در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران خواهیم پرداخت.
قابل‌ذکر است در پژوهش پیش‌ِرو، مفهوم نظارت قدری موسع در نظر گرفته شده است و موضوعاتی همچون داشتن شرایط خاص برای عضویت در نهاد شورای نگهبان، انتصاب اعضا، قبول استعفا و عزل آن‌ها نیز ذیل موضوع نظارت بررسی خواهند شد. ضمن اینکه بین اعضای نهاد شورای نگهبان و خود نهاد قائل به تفاوت شده‌ایم؛ چراکه تصمیمات و آراء شورا منتسب به نهاد است و نه تک‌تک اعضای آن، به همین جهت، بحث نظارت بر تصمیمات؛ شامل تغییر و نسخ نیز ذیل عنوان نظارت بر نهاد شورای نگهبان موردبحث قرار خواهد گرفت.
برگرفته از مقاله «نظارت بر نهاد شورای نگهبان و اعضای آن» از دکتر حامدکرمی عضو هیئت علمی دانشگاه شاهد و همکاران
برای دریافت اصل مقاله از سامانه فقه حکومتی کلیک کنید.
