روزی رسول گرامی اسلام (ص) در مسجد اعتکاف نموده و بعد از مدتی به همراه صفیه، همسرشان، به سمت منزل روانه شدند. در راه دو مرد انصاری را دیدند و بعد از سلام از کنار هم گذشتند. پیامبر (ص) آنان را صدا زد و فرمود این همسرم صفیه دختر حی است. آنان عرض کردند: آیا ما به تو جز خوبی، گمان دیگری می‌بریم؟
پیامبر (ص) فرمود: شیطان مانند خون در بدن آدمی جاری است. ترسیدم که گمان بدی به دلتان راه یابد. (راه روشن، ج 5، ص 95)؛ نبی خاتم (ص) تشریح و تبیین به‌موقع را بنیان رفع سوءظن دانسته و آن را برای پیشبرد اهداف حکومت دینی خود مهم ارزیابی می‌کرد زیرا این تبیین و اشتراک‌دهی عامه، اعتماد اجتماعی را گسترش می‌دهد.
درواقع اعتماد را باید یکی از ملزومات کارآمدی و ثبات هر نظام دانست اعتمادی که مردم را به عملکرد مسئولان نظام خوش‌بین ساخته و آنان را همراه و همدل می‌کند. امام علی (ع) به‌عنوان طلایه‌دار بهترین حکومت دینی در اسلام، ارائه خدمات رفاهی، تخفیف مشقات زندگی مردم، پرهیز از وعده‌های دروغین به مردم، برپایی عدالت اجتماعی، مشارکت مردم، تأمین امنیت و آسایش عمومی و ... را ویژگی‌های حکومت دینیِ اعتمادآفرین عنوان می‌کنند و در این میان رفع سوءظنِ مردم به نحوه عملکرد مسئولان را لازم می‌شمارند. درواقع امام علی (ع) یکی از مهم‌ترین راه‌های کسب اعتماد مردم را تفسیر و تبیین ابهامات میان مردم و عملکرد مسئولان می‌دانند. در نامه امام به مالک اشتر آمده است: «اگر رعیت بر تو گمان ستم برد، عذرخواهی خود را آشکارا با آنان در میان گذار و با این کار بدگمانی آن‌ها را رفع کن که بدین رفتار نفس خود را به‌فرمان آورده باشی و با رعیت مدارا کرده و حاجت خویش را برآورده و رعیت را به راه راست وا‌داری.» طبق این فرمان الهی، مسئولان باید نظارت مردمی را مبرهن سازند و فضای پاسخگویی در میان مردم را احیا نمایند؛ زیرا ایجاد سوءظن، زمینه توطئه و کینه‌جویی را افزایش داده و جامعه را نسبت به اهداف نظامشان بی‌غیرت می‌سازد.
در تشریح این روایت دو سناریو قابل‌بیان است:
نخست: عملکرد مسئولان با مشکلات و نواقصی همراه شده و به‌نوعی استراتژی اشتباهی ارتکاب یافته است. در این صورت مسئولان می‌توانند از مردم عذرخواهی کنند و به مردم بقبولانند که هدفشان دستیابی به اهداف نظام بوده اما شیوه‌شان اشتباه بوده است. مطمئناً مردم با آنان همراه خواهند شد.
دوم: عقیده مسئول، انجام صحیح و به‌حق بوده اما مردم بدگمان به آن شده‌اند. در این صورت نیز حاکمان نباید ناراحتی مردم را نادیده انگارند بلکه باید آنان را طلبیده و عملکرد خود را توجیه نمایند. این روش، هم آشفتگی در کشور را از بین خواهد برد و هم اعتماد دوچندان ایجاد خواهد کرد.
وضعیت پیچیده‌ای که کشور در مسائلی همچون اتفاقات برجامی و شیوع ناامیدی در داخل کشور با آنان روبرو است با دو مسئله اختلافات سیاسی ـ حزبی و کثرت بدگمانی در مردم وخیم‌تر شده است؛ درحالی‌که تشریح و تبیین مسیر راه و افزایش اعتماد عمومی می‌تواند جامعه را از تلاطم ناهنجاری‌های پیشرو حفظ نماید. لذا پیشنهاد می‌شود دولت جمهوری اسلامی ایران به چند مسئله توجه جدی نماید:
1- تشریح مسائل برای مردم و مشارکت و همراه‌سازی آنان در تصمیم‌گیری‌ها؛
2- تعامل با مخالفان و توجیه آنان نسبت به مسئله و ایجاد مسئولیت‌پذیری در مخالفان و موافقان؛
3- تقویت و مدیریت رسانه‌های تبلیغی دولت در رفع بدگمانی‌ها؛
4- خودداری از امنیتی جلوه دادن مسائل و بی‌توجهی به انتظارات مردمی در پاسخگویی آنان؛
5- افزایش نشست‌های پاسخگویی مسئولان و تقویت قانون نظارت مردمی.
بدگمانی بلای جان ایران
یادداشتی از دکتر سید مرتضی میرتبار-دکتری مطالعات تطبیقی ادیان
