این تکفل، بسیار پرارج و منزلت بوده و فضیلت والای آن، تأمین‌کننده انگیزه لازم برای بقای این چرخه بوده است.
فضيلت كسى كه يتيمى از آل محمّد را- كه از واليانش دورافتاده و گرفتار حيرت جهل شده- كفالت و سرپرستى كرده و از تاريكى جهل بيرون سازد و مشتبهات او را برطرف نمايد نسبت به کفالت کننده یتیمی که او را آب و غذا می‌دهد، همچون فضيلت خورشيد بر «سها»- كمسوترين ستاره- است.
اما صرف وجود انگیزه، کفایت لازم را تأمین نمی‌کند و تربیت و پرورش عالمان جهان تشیع به سازوکاری مشخص و طراحی شده نیاز دارد.
دوران اولیه
این سازوکار در مراحلی بسیار بسیط بوده است. در سال‌های اولیه پس از غیبت، شخصی علاقه‌مند به عالمی مراجعه کرده و سال‌ها به تلمذ نزد او مشغول می‌شده تا بتواند پس از استاد جایگزین او شده و وظایفش را به دوش کشد. اگر یک استاد تمام نیازهای علمی یک شاگرد را تأمین نمی‌کرد و عطش او را فرو نمی‌نشاند شاگرد باید پس از مدتی، کوچ کرده و مدتی نیز در نزد عالمی دیگر رحل اقامت می‌افکند. نیازهای مالی طالب علم نیز از طریق خانواده او یا برخی از متدینان تأمین می‌شد.
افرادی که به این شکل رشد می‌کردند، نیازهای بسیط جامعه را به عهده می‌گرفتند؛ و چه بسا با تدوین یک کتاب "من لا یحضره الفقیه " نیازهای یک شیعه پاسخ می‌یافت و چگونگی زندگی خود را با همان کتاب سامان می‌داد.
اما این شکل بسیط با رشد نیازها و پیچیده‌تر شدن جوامع، مدام رشد کرده و با پوست‌اندازی‌های مکرر به شکل امروزی خود رسیده و ابعاد مختلفی در برنامه‌ریزی آموزشی، تبلیغی، پژوهشی و ... را مشاهده می‌شود.
ساختار حوزه
با تخصصی‌تر شدن امور، طلاب برای هر درس به نزدیک استاد مراجعه می‌کنند و هم زمان از اساتید متعددی بهره مند می‌شوند. نیازهای مالی طلاب به شکل سازمان‌دهی شده با وجوهاتی که متدینان به شکل متمرکز به مراجع تقلید می‌دهند، اداره می‌شود. نیازهای علمی طلاب با نظر علما در تعیین برخی دروس و کتب تأمین می‌شود و بررسی کسب صلاحیت علمی آن‌ها با امتحانات کتبی و شفاهی سنجیده می‌شود.
جهت تأمین نیازهای جامعه شیعه نیز تشکل‌هایی برای اعزام مبلغ، تعیین امام‌جمعه و جماعت شکل‌گرفته و برخی نهادهای پژوهشی نیز برای دفاع از کیان شیعه و تأمین نظریات لازم شکل‌گرفته‌اند.
وضعیت امروز
با این همه تشکیل حکومت اسلامی و عصر جهانی‌سازی، تحولاتی بسیار شتابانی را رقم‌زده که سازوکارهای موجود با تغییرات خزنده، از مدیریت تحولات عاجزند و از زمانه عقب‌مانده‌اند.
تربیتی
هرساله آزمونی سراسری برای جذب علاقه‌مندان به تحصیل علوم دینی برگزار می‌شود، اما به نظر می‌رسد با توجه به رشد نیازهای اجتماعی، حوزه از تأمین نیروی انسانی لازم بسیار عقب‌مانده است و آمار چند ده هزار مسجد بدون روحانی تنها یکی از نمونه‌های نیازهای مسلم تأمین نشده است.
نیازهای علمی طلاب جهت عرض اندام به عنوان یک اسلام‌شناس و روحانی شیعه، در عصر جدید و متناسب با نیازها تأمین نشده و علیرغم شکل‌گیری مؤسسات تخصصی متعدد، بدون نیازسنجی جامع و نگاه کلان و هنوز احساس کارآمدی را به ارمغان نیاورده است.
خلق انگیزه‌های جدید در حکومت دینی برای ورود برخی افراد به حوزه‌ها، بدون برنامه‌های تربیتی لازم و کنترل‌های اخلاقی در سطح مورد نیاز، در مواردی به شکاف بین روحانیت و اجتماع منجر شده است.
مالی
رشد بی‌سابقه تعداد طلاب، تأمین نیازهای مادی آن‌ها و ساختارهای ضروری حوزه را پیچیده نموده و در حالی که نحوه تأمین معیشت طلاب از صدسال پیش بسیار متفاوت گشته، اما احساس ناکارآمدی روش‌های فعلی بسیار محسوس است و مسائل متعددی در نحوه تأمین، توزیع شهریه مطرح می‌شود؛ و وضعیت معیشتی نامناسب طلاب، سبب از دست رفتن سرمایه‌های حوزه به دلیل جذب به کارهای بدون اولویت در اثر نیازهای مادی شده است؛ و در حالی که هنوز بر سر نحوه تعامل با حکومت در دریافت کمک‌های مالی، اتحاد نظری وجود ندارد، شدت نیاز سبب جذب بودجه‌هایی برای مراکز حوزوی شده است.
پژوهشی
گسترش بسیار عجیب و غیرقابل تصور حجم شبهات و حملات علیه مکتب تشیع به شکلی بی‌نظیر، حوزه را در مقابله با آن‌ها، در مقایسه با پیشینه تاریخی مشعشع خود در وضعیت خوبی نشان نمی‌دهد؛ و تعداد کتب ضاله جواب داده نشده از دست در رفته است.
درخواست‌های پژوهشی جهت تأمین نظریات مبنایی برای اداره نظام آن‌قدر با تأخیر در جواب مواجه شده است که نسخه‌های غربی به دلیل یاس از دریافت جواب از جانب حوزه، از پذیرش به دلیل اضطرار و برای کوتاه‌مدت در حال پذیرش به عنوان تنها نسخه ممکن هستند.
تبلیغی
درخواست‌های متعدد و کثیر کشورها و جوامع دیگر از حوزه قم به عنوان ام القرای جهان تشیع، جهت تأمین عالم و روحانی عموماً بی‌پاسخ مانده است.
بسیاری از زمینه‌های تبلیغی خالی باقی‌مانده و آنچه انجام می‌شود اقدام ناکافی برخی سازمآن‌ها یا طلاب خوش‌ذوق است؛ که تا تأمین نیازهای جامعه راه طولانی باقی‌مانده است.
مناصب
نیازهای سازمان‌ها و دستگاه‌های مختلف به عالم و روحانی، بدون روال منطقی و به شکل جزیره‌ای در حال تأمین است و بدون اولویت‌بندی نیازها و تخصیص محاسبه‌شده استعدادها، هر نهاد و سازمان به جذب طلاب به شکل مستقیم مشغول می‌شود؛ و در صورت فاصله داشتن خروجی حوزه با نیازهای خود چه بسا به تأسیس دانشگاه مخصوص نیز روی آورد. (صداوسیما، دانشگاه، ارگان‌های نظامی و ...)
بسیاری از مناصب در دست کسانی قرار گرفته است که تخصصشان برای آن منصب بسیار حداقلی بوده و بدون آموزش‌ها و مهارت‌های لازم نمونه‌هایی از ناکارآمدی رقم‌زده‌اند و چه بسا کژ کارکردهایی به بار آورده‌اند.
و مصیبت بارتر از این همه اینکه در حالی که حوزه در مدیریت سازمان خود ناکارآمدی نشان می‌دهد، ندای متولی بودن آن برای فرهنگ کشور نیز سر داده می‌شود. در حالی که بسیاری از نهادها، سمت ها و تصمیمات دور از حوزه و تفکر حوزوی است؛ و به نوعی قصور و تقصیر دیگران نیز به گردن حوزه انداخته می‌شود.
فرصت ارزشمند
در کنار این مشکلاتی که اقدام عاجل و دقیق را می‌طلبد این نکته نیز رخ می‌نمایاند که روحانیت شیعه، امروزه به مدد حکومت و رسانه‌های عصر موقعیتی یافته است که هرگز نظیر نداشته است و اگر نتواند از این موقعیت استفاده صحیح نماید، قطعاً در مقابل خالق باری‌تعالی، محکوم است.
لزوم اقدام عاجل
روشن است که علمای شیعه، منتظر دست غیب ننشته اند و مثل برخی از عوام تأثیر عوامل معنوی (نظیر دعا و توسل و ...) را ملازم با عدم تأثیر خود نمی‌دانند. کما اینکه در طول تاریخ حوزه شیعه، اقدامات بسیاری انجام داده‌اند و متناسب با تحولات، تغییراتی ایجاد نموده‌اند.
و سخن از مدیریت امام زمان (عج) از سوی عوامی مطرح می‌شود که هنوز فرق دوران غیبت و حضور امام را درک نمی‌کنند؛ و شأن عالمانی که بر اختیار بشر و سنت‌های الهی تأکید داشته‌اند، از این گونه سخنان منزه است و جملاتی چون " ابی الله ان یجری الامور الا باسبابها " منش آن‌ها را به تصویر می‌کشاند که باید هم‌زمان و با دو چشم عوامل مادی و معنوی را در کنار یکدیگر دید و وجود یکی را معارض و نافی دیگری نشمرد.
زعامت حوزه
آنچه در پس این همه باید به عنوان گام ابتدایی روشن شود، زعامت حوزه است که به نظر می‌رسد امروز وضعیت روشن و مطلوبی ندارد. خصوصاً با مشاهده موازی کاری‌ها و تواکل هایی که مسئله‌ساز است و نمی‌توان تمام مشکلات را ناشی از تحولات سریع عصر مدرنیته و نیازهای گسترده ناشی از حکومت دانست.
اگر مسئله زعیم حوزه روشن و شفاف نباشد، تواکل هایی رخ می‌دهد و هر بخش یا فرد منتظر تصمیم و اقدام دیگری است و شاید ورود در یک مسئله را خارج از شأن خود می‌داند؛ که استمرار این وضعیت، لطمات سنگینی ایجاد می‌کند و به نظر می‌رسد باید هر چه سریع‌تر این مسئله به خوبی شفاف شده و از زعیم اصلی حمایت‌ها و پشتیبانی‌های لازم برای پیشبرد سریع و قوی تصمیمات صورت گیرد؛ و اگر در برخی اذهان زعامت گروهی و متعدد مدنظر است، باید سازوکاری برای ایجاد وحدت رویه و نظام‌مند کردن تصمیمات ایجاد نمود؛ و تقسیم وظایف را به گونه‌ای انجام داد که کاری بر زمین باقی نماند.
زعیم حوزه
یادداشتی از وحید نجفی-پژوهشگر موسسه مطالعاتی صراط مبین
شیعه در دوران غیبت به مثابه یتیمی است که تکفل او به دست علما سپرده‌شده است
امام حسن عسگری (ع) می‌فرمایند: "یتیم‌تر از شخصی که پدر از دست داده، کسی است که دستش از امامش کوتاه است و نمی‌داند وظیفه‌اش در آنچه بر او پیش می‌آید، چیست؛ آگاه باشید! هر کدام از شیعیان ما که عالم به علوم ما باشد و این جاهل نسبت به دین و راه و روش ما را که از دیدار ما محروم است تحت سرپرستی خود بگیرد؛ هدایت و ارشاد کند و شریعت ما را به او بیاموزد، همانا در رفیق اعلی، هم جوار ما خواهد بود ".
