پیامبر (ص) فرمود: «اَلا اُخْبِرُکُمْ بِخَیْرِ خَلائِقِ الدُّنْیا وَ الآخِرَةِ اَلْعَفْوُ عَمَّنْ ظَلَمَکَ وَ تَصِلُ مَنْ قَطَعَکَ وَالاِحْسانُ اِلى مَنْ اَساءَ اِلَیْکَ، وَ اِعْطاءُ مَنْ حَرَمَک؛ آیا به شما خبر دهم که بهترین اخلاق دنیا وآخرت چیست؟ عفو و گذشت از کسى که به شما ستم کرده، و پیوند با کسى که از شما بریده، و نیکى به کسى که به شما بدى کرده، و بخشش به کسى که شما را محروم ساخته است.»[1]

با این وجود مشاهده شده که برخی محققان و صاحبان علم از واژه انتقام در گفتمان خود بهره برده و معتقدند انتقام انسان از دشمنان در برخی موارد قابل توجیه و پسندیده است. اما با مراجعه به روایات و آیات استنادی آنان می‌توان انتقاداتی به این دیدگاه وارد کرد که در ادامه به صورت مختصر به آن پرداخته می‌شود. انتقام در کتب لغت فارسی و عربی در مجموع به معنی کینه‌کشی، تلافی‌جویی، خونخواهی، انکار، کیفر دادن و عقوبت است و در اصطلاح  به عقوبتى خاص اطلاق مى‌شود؛ یعنی فرد در برابر کسى که به او بدى کرده به همان اندازه یا بیشتر بدى کند. اختصاص ویژگی خصیصه انتقام به انسان و خداوند همچون صفت جبار است که برای نام خداوند پسندیده و برای انسان ناپسند است زیرا  انتقام‌هاى  بشرى بیشتر در پى زیانى است که فرد بر اثر عجز از ناحیه دشمن دیده و بدین وسیله مى‌خواهد ناکامى و شکست خود را جبران کند اما انتقام الهى بر اثر آسیب دیدن خداوند یا براى تشفى خاطر نیست بلکه انتقام او به معناى کیفر دادن گناهکاران بر اساس حق و عدالت است.[2]

امام علی (ع) در نکوهش حس انتقام‌جویی برای مسئولان می‌فرماید: «دَعِ الاِنْتِقامَ فَاِنَّهُ مِنْ اَسْوَءِ اَفْعالِ الْمُقْتَدِرِ; انتقام جویى را رها کن که از بدترین کارهاى افراد قدرتمند است.»[3] لذا مسئولان و خطباء شیعی نباید حتی در سخنانشان از صفت رذیله انتقام جهت مقابله با دشمنان و غیره بهره ببرند و نیاز است به دنبال جایگزین واژگانی برای آن باشند. با وجود این در تحقیقات علمی مشاهده می‌شود برخی به اشتباه انتقام را قصاص تعریف کرده‌اند در حالی که معنای انتقام با قصاص نسبت عموم و خصوص من وجه است. در واقع برخی مواقع انتقام با قصاص تشبه می‌یابد اما در عمل، نیت و میزان فعل انتقام محدودیت نداشته و امکان تضرر بیشتر نسبت به قصاص برای منتقم فراهم است. برخی مواقع انتقام می‌تواند زبانی باشد و با انکار فرد اتفاق افتد که این مسئله در قصاص معنا پیدا نمی‌کند. همچنین برخی اوقات قصاص انجام می‌گیرد در حالی‌که خارج از معنای لغوی و اصطلاحی انتقام است. برخی از معتقدین به انتقام پسندیده به قرآن ارجاع داده و آورده‌اند که خداوند دستور مقابله و مبارزه با کفار را داده است و بر انسان است که از مظلوم دفاع کرده و انتقامش را از ظالم بگیرد. در پاسخ آنان باید گفت مقابله و جهاد با ظالمان و کفار و گرفتن حق مظلوم از اصول مسلم دین اسلام است اما این به معنای انتقام نیست. در هیچ‌یک از آیات قرآن، انسان، منتقم تعریف نشده و این ویژگی مختص خداوند است، همان‌طور که در قرآن 4 بار از واژه «ذو انتقام» از خداوند یاد شده است و هر آیه‌ای که رویکرد صواب به انتقام دارد، به انتقامی اشاره می‌کند که خداوند آن را منظور داشته است. رهبر معظم انقلاب نیز در سخنانشان از اصطلاح انتقام برای نیات بشری استفاده نکرده و آن را خاص خداوند عنوان نمودند. ایشان در پی حادثه شهادت آیت الله النمر فرمودند: «بدون شک دست انتقام الهی گریبان ظالمانی را که به جان او تعدی کردند خواهد گرفت و این همان چیزی است که مایه تسلی است.»[4]

اما متأسفانه برخی مسئولان دلسوز و فاضل حکومت اسلامی به این دایره معنایی توجه نداشته و از واژه انتقام برای مقابله با دشمنان بهره می‌برند. البته نباید بر آنان خرده گرفت زیرا مستنداتی که در کتب اسلامی و سایت‌های علمی بیان شده کاربرد واژه انتقام را برای فعالیت‌های انسانی نیز توجیه نموده است. لذا روشن‌گری توسط عالمان و محققان در این عرصه لازم است. زیرا اسلام، به ویژه مذهب شیعه اثنی‌عشری، بر پایه اصل عفو و بخشش و رعایت مبانی اخلاقی بنا گردیده و بیان عبارات و اصطلاحات نامناسب، تلقینات منفی درباره اهداف شیعیان ایجاد می‌کند. در واقع اگر به اصل سخنان و بیانات مسئولان و محققان توجه گردد از لفظ انتقام، معنای مقابله حاصل می‌شود اما خوب است در دنياي پرفتنه امروز كه عصر انفجار اطلاعات لقب گرفته و مرزهاي جغرافيايي، معنا و مفهوم پيشين خود را در ساختار جديدي از معرفت و تحول مبنايي در حيات بشري، رفته رفته از دست مي‌دهند و اقتدار ملي هر كشور در بعد فرهنگي آن جلوه و ظهور مي‌يابد، تلاش گردد تا اصطلاحات مأنوس و مناسب در گفتمان‌ها انتخاب شود تا از ارزش‌های فرهنگی با رویکردی واقع‌گرایانه و دقیق محافظت نمود. نمونه بارز این کاربرد در حادثه تروریستی 17 خرداد در حرم مطهر امام خمینی (ره) و مجلس شورای اسلامی اتفاق افتاد و برخی مسئولان در سخنانی از واژه انتقام برای مقابله با تکفیری‌ها و دیگر دشمنان انقلاب اسلامی استفاده کردند در حالی که بهتر بود از این اصطلاح که خلاف موازین شیعی است بهره برده نشود و جایگزینی برای آن انتخاب گردد. به عنوان مثال می‌توان از عبارت «ایثار» استفاده کرد. ایثار معیار فعل اخلاقی دانسته شده که هدفش کسب رضای الهی است. مسئولان خدوم ما نیز منظور از انتقام را همان ایثار و کسب رضای الهی در مبارزه با مخالفان شریعت اسلام و اهل بیت می‌دانند در حالی که در فضای علمی، کلمه انتقام، بار منفی به همراه دارد و بعدها ممکن است این خصیصه در جوانانی که مسئولان عالی رتبه کشور، حکم الگو را برای آنان دارند، بروز یابد. راهکارهایی که در این خصوص می‌توان مدنظر داشت عبارتند از:

1- محققان عرصه دین، تبیین درستی از انتقام از منظر کتاب و سنت بیان کنند و جایگاه انتقام را در آموزه‌های اسلامی مشخص نمایند.

2- مسئولان از عبارات فضیلت‌گونه بهره برند و آن را جایگزین اصطلاحات رذیلت‌گونه قرار دهند. به عنوان مثال می‌توانند از فرهنگ ایثار، فرهنگ شهادت، اصل ترجیح دیگران بر خود و همچنین اصل دفاع از حقوق مظلوم و ... استفاده کنند.

3- شاید بتوان (البته طبق نظر برخی محققان) گفت معنای انتقام و قصاص در ادبیات حقوقی یا فقهی یکسان است اما باید دانست همه مخاطبان گفتمان سیاسی، تخصص فقهی نداشته و لازم است ادبیات سیاسی براساس زبان مصطلح از سوی مسئولان مراعات گردد.

4- برخی می‌پندارند توجه به این مسائل حائز اهمیت نبوده و معونه‌ای را به همراه ندارد. در حالی‌که باید دانست استفاده از اشتباهات ادبیاتی می‌تواند اصطلاحات دینی را در دراز مدت به مناقشه بخواند و وهمیات را جایگزین جزمیات نماید. لذا لازم است در کتب درسی یا در سری جلسات علمی که مسئولان به ویژه مسئولان نظامی حضور می‌یابند ریشه‌شناسی برخی واژگان‌ها تفهیم گردد.

پاورقی

[1]- کلینی، اصول کافی، ج2، ص 107

[2]- طباطبایی، سید محمد حسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن، قم،‌ جامعه‌ مدرسین حوزه علمیه قم‌، 1417ق، ، ج12، ص87

[3]- شرح غررالحکم، جلد 4، صفحه 20، (حدیث 5139)

[4]- رهبر معظم انقلاب: بدون تردید دست انتقام الهی گریبان سیاستمداران سعودی را خواهد گرفت، کیهان فرهنگی، شماره 348، آذر و دی 1394، ص 104