مقدّمه
استحكام و تثبيت هر حكومت و نظام سياسی بيش از هر چيز به تبيين علمی جنبه های مختلف آن، از جمله ضرورت و منشأ شكل گيری، اركان اصلی و چگونگی نظم دهی آن در جامعه انسانی بستگی دارد.
حكومت اسلامی نيز از اين اصل مستثنا نبوده و برای تثبيت اركان مترقی حكومت، نيازمند تبيين جنبه های مختلف آن است.
برای درك بهتر مباحث مربوط به حكومت اسلامی بايد ريشه های تاريخی آن و عوامل تأثيرگذار در دوره های مختلف انديشه علمای اسلامی مورد سنجش و بررسی قرار گيرند؛ بنابراين موشكافی ها و دقت های بسياری در متون و آرا و عقايد عالمان در كنار مسائل عينی و تاريخی، لازم و ضروری است.
با تحقق اين امر فقدان يا كمبود تحقيقات و پژوهش های موردی درباره مسائل حكومت اسلامی كه يكی از مشكلات جامعه علمی ما برای بررسی و تبيين انديشه سياسی اسلام است، برطرف خواهد گرديد و از آن جا كه اين نارسايی مطالعات موردی، در انديشه سياسی تشيع و آثار شيعی آشكارتر است، بررسی انديشه و آثار علمای ادوار مختلف شيعه، به ويژه انديشه و آثار علمای چند قرن اخير (از زمان صفويه تاكنون) كه به دلايل مختلف برای ما اهميت دارد، ضروری تر است.
نوشتار حاضر برای پاسخ به اين ضرورت درصدد است تا آرا و نظريه های سياسی يكی از علمای برجسته دوره صفويه، علامه ملامحمد محسن فيض كاشانی را كه در علوم عصر خويش از جمله حديث، تفسير، عرفان، فلسفه و كلام نظريه پرداز بوده است، مورد بررسی قرار داده و گامی در اين راه بردارد.
فيض كاشانی در عصر شاه عباس اوّل، چشم به جهان گشود و در دوران پادشاهی وی به بلوغ علمی رسيد و مدت بسياری از حيات علمی و سياسی خود را در دوران سلطنت شاه صفی (1052-1038 ه.ق) و شاه عباس دوم (1052 - 1077 ه.ق) و شاه سليمان (1077 - 1106 ه.ق) سپری كرد.
او نيز هم چون بسياری از علمای ديگر شيعی به ضرورت حكومت در جامعه اسلامی و تبعيت و تطابق آن با شرع، تصريح دارد ولی با توجه به ضرورت های سياسی و اجتماعی عصر خود، پذيرش حاكميت دولت صفوی در جامعه اسلامی ايران آن روز را، لازم شمرده و خود نيز عملاً به هم كاری با آنان می پردازد.
برای بررسی آرای سياسی ايشان، ابتدا، فصلی را به بررسی اجمالی زندگی و اوضاع سياسی و مذهبی عصر ايشان اختصاص داده ايم تا زمينه های شكل گيری انديشه های سياسی ايشان روشن تر شود، در فصل ديگر جايگاه سياست در انديشه فيض را با بررسی انواع سياست و مرتبه آن در ميان ديگر افعال انسانی و ضرورت آن در زندگی اجتماعی انسان ها، بيان كرده ايم؛
در فصل سوم به بحث سياست و حكومت مطلوب در جامعه اسلامی از منظر فيض كاشانی، پرداخته و حكومت نبوی، امامت معصوم(ع)، ولايت عام فقها و سلطنت عرفی پادشاهان را به عنوان شكل های مختلف حكومت در آثار فيض كاشانی مطرح ساخته و مورد كنكاش، قرار داده ايم؛
در فصل چهارم وظايف و اختيارات هر يك از شكل های حكومت را از منظر فيض، استخراج و تبيين كرده ايم و فصل آخر را نيز به چگونگی رابطه حكومت اسلامی و مردم اختصاص داده و نظريات فيض كاشانی را درباره روابط متقابل حكومت و مردم در ميان تمامی آثار وی به صورت استقرايی، مورد بررسی قرار داده ايم.
با تمام تلاش های موشكافانه ای كه در غالب آثار فيض كاشانی انجام داده ايم، مدعی تبيين كامل انديشه های آن عالم وارسته نبوده و نيستيم و تلاش خود را گامی مقدماتی در تبيين انديشه های عميق آن عالم بزرگوار می دانيم.
