موسسه صراط مبین

 تعبیر حکمرانی که مرکب از واژه«حکم» و «ران» و به انضمام نشانه«یاء» است، نوعی معنای مصدری را افاده می­نماید.
«حکم» به عقیده لغت­دانان به معنای «منع» است و «حکمران» را از آن جهت «حکمران» نامیده­اند که از «ظلم»، ممانعت می‌نماید. با این تمهید، می‌توان مدعی شد که بار معنایی عدالت در دلالت‌های لفظی واژه «حکمرانی» مستور است. تلفیق مفهومی واژه «ران» با «حکم»، نوعی رابطه شبیه رابطه راکب و مرکوب را بین حاکم و حکم خود نشان داده و مفید این معنی است که حکمران بر حکم خود نوعی «استیلاء» داشته و آن را به هر جهتی که بخواهد سوق می‌دهد.
نشانه «یاء» نیز نوعی معنای مصدری را به این تعبیر اعطا می‌نماید. در مجموع، این انضمام علاوه بر «صدور حکم»، نوعی قاطعیت در « اعمال حکم» را نیز نشان می‌دهد.
واژه «شایسته» نیز تعبیری وضعی و خارج از ذات «حکمرانی» است و در دایره واژگان شیرین و اصیل زبان فارسی به معنای «پسندیده و لایق و سزاوار» است. تعبیر «صلاح الوُلاه» یعنی شایستگی حکمرانان که در آموزه‌های دینی به کار برده شده است.
امیرالمومنین(ع) در این­باره فرموده­اند: «و لا یصلح الرعیّه الّا بصلاح الولاه»[2]؛ یعنی صلاحیت و شایستگی مردم منوط به شایستگی حکمرانان است.
بند دوم: مروری بر شاخصه­های قرآنی حکمرانی شایسته
با یک نگاه جامع می­توان شاخصه­های وجودی انبیاء و رسالت ایشان را به مثابه شاخصه­های مشترک تحقق حکمرانی­های شایسته در طول تاریخ تلقی نمود.
محورهای زیر از مهم­ترین ویژگی­های گزینش انبیاء و رسالت ایشان است که می­توان آن­ها را از شاخصه­های مهم حکمرانی شایسته از منظر قرآن دانست.
1.      تعلیم و تزکیه الهی مردم
از نظر قرآن اصلی­ترین هدف حکمرانی شایسته، تعلیم و تزکیه نفوس مردم است.
{لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَی الْمُؤمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولاً مِّنْ أَنفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ}[3]
یعنی: همانا خداوند بر مومنین منت گذاشت که از بین آنها رسولی برگزید تا آیاتش را برای ایشان تلاوت نمود و آن­ها را پاکیزه نمود و به آن­ها کتاب و حکمت تعلیم دهد.
البته بین اقسام تعلیم و تربیت، آن­چه اصالت دارد همان تربیت و تهذیب نفوس است. در آموزه­های دینی تعلیم بهترین کمک برای پا­ک­سازی عقل، معرفی شده است:
{اعون الاشياء علی تزكيه العقل التعليم}[4]
یعنی: آموزش و تعلیم بهترین کمک برای پاک­سازی عقل است.
تعلیم و تربیت در یک حکمرانی شایسته شامل همه انواع تعلیم و تربیت‌ها، نظیر تعلیم و تربیت عقلانی و اخلاقی و عاطفی و سیاسی و ... خواهد بود.
2.      علم و تقوی از ویژگی­های حکمرانان
یکی از ویژگی­های مشترک انبیا، برگزیدگی آن­ها در بین مردم به سبب فضائل علمی و عملی در ایشان است. چنان­چه خداوند می­فرماید: {.... وَ اذْکُرْ عِبَادَنَا إبْرَاهِیمَ وَ إِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ أُوْلِی الْأَیْدِی وَ الْأَبْصَارِ/ إِنَّا أَخْلَصْنَاهُم بِخَالِصَةٍ ذِکْرَی الدَّارِ/ وَإِنَّهُمْ عِندَنَا لَمِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الاخیار}[5]
و به حضرت موسی(ع) نیز می­فرماید: {قال یا موسی انی اصطفیتک علی الناس}؛[6] یعنی: خداوند فرمود ای موسی من تو را بر مردم برگزیدیم.
لذا حکمران در یک حکمرانی شایسته باید از نظر علم و تقوی نسبت به مردم برتری و برجستگی داشته باشد.
3.      هم نژادی و هم­کیشی حکمرانان با مردم زمان
یکی از شاخصه­های الهی برای گزینش انبیاء این بوده که رسولان هر قومی از بین خود آن­ها برگزیده می­شده است، بنابراین همسانی در ملیت، دین و آئین بین حکمران و مردم تحت حاکمیت یکی از شاخصه­های مطلوب در حکمرانی شایسته است.
چنان­چه خداوند می­فرماید: {لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَی الْمُؤمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولاً مِّنْ أَنفُسِهِمْ}؛[7] یعنی: به يقين خدا بر مؤمنان منت نهاد [كه] پيامبری از خودشان در ميان آنان برانگيخت.
4.      هم­زبانی و هم­فرهنگی حکمرانان با مردم
یکی دیگر از شاخصه­های حکمرانی شایسته این است که حکمران با مردم تحت حکمرانی خود زبان و فرهنگ واحدی داشته باشند، چنان­چه خداوند می­فرماید: {وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ بِلِسَانِ قَوْمِهِ}؛[8] یعنی: و ما هيچ رسولی را جز به زبان قومش نفرستاديم.
5.      تحقق قسط و عدالت بر اساس معیارهای بیّن و وحیانی
یکی از اصلی­ترین  شاخصه­های قرآنی در یک حکمرانی مطلوب و ایده­ال این است که همه معیارهای تقنیین، قضاوت و اجراء با دلایل روشن و بیّن و بر اساس کتاب آسمانی و میزان­های الهی استوار باشد تا قسط و عدالت در بین مردم برپا گردد:
{لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ}؛[9] یعنی: به يقين ما فرستادگان خود را با دلايلی روشن (از منطق و معجزه) فرستاديم و با آنها كتاب (آسمانی) و وسيله سنجش (معانی و شناسايی حق از باطل و وزن اشياء خارجی) فرو فرستاديم تا مردم (در زندگی دنيا) به قسط و عدل برخيزند.
6.      خداترسی و شجاعت
یکی از علامت­ها و شاخصه­های حکمرانی الهی و شایسته این است که حاکمیت در همه شئونات حکمرانی خود خداترس باشد، چرا که خشیت الهی در حکمرانی سبب می­شود که شجاعت در برابر غیر خدا در این حکومت ظهور و تجلی نماید.
چنان­چه خداوند نشانه کسانی که مبلغین راستین رسالت اویند را چنین معرفی می­نماید:
{الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَيَخْشَوْنَهُ وَلَا يَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ وَكَفَی بِاللَّهِ حَسِيبًا}؛[10] یعنی: همان كسانی كه رسالت‏ها و پيام‏های خدا را (به مردم) می‏رسانند و از او می‏ترسند و از احدی جز او نمی‏ترسند، و خدا در حسابرسی (باطن و عمل‏های خارج آنها) كافی است.
7.      اخلاص و عدم چشم داشت از مردم
اخلاص و توقع نداشتن از مردم یکی از مشخصه­های دیگر حکمرانی شایسته است. مسئولین و کارگزاران در چنین حکومتی کار را برای خدا انجام می­دهند و از مردم انتظار ندارند.
{وَمَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَی رَبِّ الْعَالَمِینَ}؛[11] یعنی: و بر اين [رسالت] اجری از شما طلب نمی‏كنم اجر من جز بر عهده پروردگار جهانيان نيست.
8.      توحید مداری و دعوت به توحید
در یک حکمرانی شایسته آن چه که در راس هرم قدرت قرار می­گیرد، دعوت به توحید و اجتناب از هر بت و طاغوتی است که مردم را از یکتا بینی و یکتا پرستی دور می­نماید.
خداوند می­فرماید: {وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رَّسُولٍ إِلَّا نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ}؛[12] یعنی: و پيش از تو هيچ رسولی را نفرستاديم مگر آن­كه به او وحی می‏كرديم كه معبودی جز من نيست پس (تنها) مرا پرستش كنيد.
9.      تقوی­مداری و توصیه به تقوی
تحلیل محتوایی دعوت انبیاء در قرآن نشان می­دهد که در دعوت انبیاء توصیه به تقوی و مذمّت بی­تقوایی در رتبه نخست قرار گرفته است، چنان­چه در خطاب نوح و هود و صالح و لوط و شعیب و ... به قوم­شان تعبیر {فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُونِ‏ .... فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُونِ ...} مشاهده می­شود.
10.  حق­مداری در قضاوت
حق­مداری در شئونات قضائی یکی دیگر از شاخصه­های حکمرانی شایسته است.
قرآن در این­باره می­فرماید: {فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرينَ وَ مُنْذِرينَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِيَحْکُمَ بَيْنَ النَّاسِ فيمَا اخْتَلَفُوا فيهِ...}؛[13] یعنی: پس خداوند برانگیخت انبيائي بشارت دهنده و انذار کننده و با آنان كتاب را به حق نازل فرمود تا طبق آن در ميان مردم و در آنچه اختلاف كرده‏اند حكم كنند.
11.  تحقیق محوری و خرافه ستیزی
یکی از شاخصه­های حکمرانی شایسته، احیاء روحیه تحقیق و علم‌گرایی و ستیز با جهل، خرافه و بدعت­ها و سنت­های جاهلانه است.
چنان­چه در دعوت انبیاء، مبارزه با تقلید کورکورانه از اجداد و آباء مشاهده می­شود.
در آیاتی نظیر سوره زخرف آیات 23 و 24 و سوره بقره آیه 170 و ... به این موضوع اشاره شده است.
12.  حمایت از مستضعفین
حمایت از مستضعفین به ویژه مومنین مستضعف یکی دیگر از اصلی‌ترین شاخصه­های حکمرانی شایسته است.
چنان­چه خداوند به پیامبرش در این­باره می­فرماید:
{وَ لَا تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَوةِ وَ الْعَشیِ‏ِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ}؛[14] یعنی: كسانی را كه صبح و شام پروردگار خود را می‏خوانند و جز ذات پاك او نظری ندارند، هرگز از خود دور مكن.
شاخصه­های حکمرانی شایسته قرآنی از نگاهی دیگر
در یک جمع بندی و نگاه دیگر می­توان موارد زیر را از شاخصه­های حکمرانی شایسته در قرآن برشمرد:
1-     توحید­محوری {يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ}[15]
2-     قرآن­محوری {ِانَّا أَنزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ}[16]
3-     ولایت­محوری {أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ...}[17]
4-           مردم­سالاری حق­مدار {و لو اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْوَاءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ...}[18]
5-     مشارکت­پذیری {.....وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ...}[19]
6-     مردم­داری و مردم­دوستی {فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِكَ}[20]
7-       عدالت­گرایی {...لاَ يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ...}[21]
8-      اقامه احکام و احیاء حدود الهی {الَّذِينَ إِن مَّكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ....}[22]
عملکردهای حکمرانی شایسته
در قرآن شاخصه­های دیگری نیز برای حکمرانی ذکر شده است. این شاخصه­ها نه به عنوان شاخصه ذاتی حکمرانی بلکه به عنوان افعال و عملکردهای یک حکمرانی شایسته تلقی می‌شود که به برخی از آن‌ها اشاره می­شود:
1-    اقامه نماز و ایتای زکات:
خداوند در آیه شریفه می­فرماید: {اَلَّذينَ إنْ مَكّناهُمْ فِي الأرضِ اقامُوا الصلوه و آتُوا الزكوه}؛ یعنی: کسانی که هنگامی که به آن‌ها در زمین تمکن می‌دهیم نماز را به پا داشته و زکوه می‌پردازند.
حکمرانی یکی از مصادیق تمکن یافتن در زمین است و در یک حکمرانی شایسته اقامه نماز و ایتای زکات از مهم­ترین عملکردهای حکومتی است که باید به اجرا درآید.
2-    امر به معروف و نهی از منکر:
این دو عنوان از دیگر عملکردهایی است که یک حکمرانی عادلانه در ادامه خط اعتدال انبیاء حرکت می­کند، باید به انجام برساند:
{كُنتُمْ خَيْرُ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ}؛ یعنی: شما بهترین امتی هستید که در بین مردم برانگیخته می­شوید تا به امر به معروف و نهی از منکر بپردازید.
3-    تعظیم شعائر الهی:
یکی از شاخصه­های حکمرانی شایسته از منظر قرآن کریم، تعظیم شعائر الهی است. قرآن در این­باره می­فرماید: {وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ}؛ یعنی: هر کس شعائر الهی را تعظیم نماید این از نشانه‌های تقوای دل‌هاست.
تقوای حکومتی مقتضی بزرگداشت شعائر الهیه در نمادها و نمودهای اجتماعی است.
با جستجو در روایات نیز می­توان شاخصه­های حکمرانی شایسته را استقراء نمود. مهم­ترین این شاخصه­ها در حدیث مشهور حسینی که فلسفه قیام عاشورا و انگیزه تشکیل حکومت را تبیین می­کند، مشاهده می‌گردد.
الف- اقامه معالم و شعائر دین الهی: «وَ لكِنْ لِنَرُدَّ الْمَعالِمَ مِنْ دِينِكَ»[23]
ب-  ایجاد صلاح و رفع فساد در اقالیم: «وَ نُظْهِرَ الْإِصْلاحَ فِي بِلادِكَ»[24]
ج - رفع ظلم و ایجاد امنیت برای عباد: «فَيَاءْمَنَ الْمَظْلُومُونَ مِنْ عِبادِكَ»[25]
4-  اقامه حدود معطله الهی: «وَ تُقامَ الْمُعَطَّلَةُ مِنْ حُدُودِكَ»[26]
بند سوم:عدالت به مثابه روح ساری در شاخصه‌های حکمرانی شایسته قرآنی
«توحید­محوری،ولایت­محوری، مردم­سالاری حق­مدار، نظارت­پذیری، مشارکت­پذیری، پویایی، انعطاف در عین ثبات و شایسته­­سالاری» برخی دیگر از شاخصه­هایی هستند که به عنوان محورها و جلوه­های حکمرانی شایسته محسوب می­شوند و همه به نوعی از اقسام عدالت محسوب می‌گردند. عدالت نه به عنوان قسیم این شاخصه­ها بلکه به مثابه روح ساری در کالبد همه آن­ها به حساب می­آید. هیچ­یک از این اقسام بدون عدالت معنا پیدا نمی­کند. به عنوان مثال، مردم­سالاری که کاملا یک شاخصه حکومتی است اگر عدالت­محور و حق­مدار نباشد به عنوان یک شاخصه در حکمرانی شایسته تلقی نمی­گردد، مردم­سالاری در صورتی نشانه شایستگی حکومت است که حق­مدار باشد.
هنگامی که قرآن می­فرماید، اگر از اکثر {مَن فِی الاَرضِ} تبعیت کنی آن­ها با اهواء خودشان تو را به ضلالت می­برند، یعنی مدار حق صد درصد مدار اکثریت نیست. بلکه دین برای به رسمیت شناختن عرف و رای مردم، مدارها و سیستم­هایی تنظیم کرده است. بنابراین اگر رای اکثریت مردم بر آن قرار گرفت که اموال آن­ها در غیر موضوع ما امر الله مصروف گردد، این امر خروج از عدالت است. در حدیث عنوان بصری آمده است:
«ان تری مالک مال الله تضعها حیث ما امر الله»؛ یعنی: شما باید مال خودت را مال خدا بدانی و هر جا که خداوند امر می‌فرماید آن را قرار دهی.
بنابراین مقتضای عدالت تشریعی که منطبق با عدالت تکوینی است باید در تمام شاخصه­ها و نمادها و نمودهای یک حکمرانی شایسته مورد توجه قرار بگیرد.
در اقامه نماز و ایتاء زکات، در امر به معروف و نهی از منکر، در تعظیم شعائر الهی در حمایت از مستضعفین، در طاغوت­ستیزی، در عدم توقع اجر از مردم و در همه موارد دیگری که می­توان آن را از عناوین شاخص اصلی یا فرعی حکمرانی شایسته تلقی نمود روح عدالت جاری و ساری است و مدعای اصلی این مقاله نیز این است که اگر بنا باشد با یک مفهوم، حقیقت حکمرانی شایسته را تعیین کرد، آن مفهوم، مفهوم عدالت است.
1-    دلیل قرآنی اهمیت شاخصه عدالت
در قرآن نیز شاخصه عدالت از مهم­ترین شاخصه­های حکمرانی محسوب می‌شود. یکی از محوری­ترین آیاتی که نشان­دهنده اهمیت عدالت در بحث حکمرانی است، آیه کریمه {اذا حکمتم بین الناس ان تحکموا بالعدل} می‌باشد.
در این آیه، عدالت به عنوان یکی از اصلی­ترین مباحث حکمرانی میان مردم معرفی گردیده است. از سوی دیگر تعبیر عهد در قرآن در بسیاری از تفاسیر و روایات به عهد امامت و حاکمیت تفسیر گردیده است و عدالت شرط لازم برای آن به شماره آمده است. با توجه به مفهوم مخالف آیه {لاَ يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ}؛ یعنی: عهد من به ظالمین نمی‌رسد.
چنین برداشت می‌شود که عهد امامت و ولایت که حکمرانی از شئونات آن است، منوط به احراز عدالت است و کم­ترین بی­عدالتی و ظلمی سبب می‌شود که این شأن و منصب منتفی گردد.
بنابراین شاخصه عدالت در حکمرانی اصلی­ترین شاخصه و شرط لازم و کافی آن محسوب می‌شود.
با این چشم انداز، مفاهیم آیات قرآن و حدود الهی در حیطه اجتماعی و حکومتی به عنوان مصادیق عدالت­ورزی و احیای نسخه­نامه عدالت تشریعی محسوب می‌شوند. به عنوان مثال وقتی در یک حکمرانی شایسته به آیه {وَآتُوا الْيَتَامَی أَمْوَالَهُمْ} عمل می‌شود، مصداق{وضع الشیء فی موضعه} بوده و جلوه­ای از جلوه­های عدالت‌ورزی است و یا آن که وقتی حکمرانی شایسته ضامن این آیه شریفه قرار می‌گیرد که {لاَ تَأْكُلُواْ أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ} باز هم نوعی عدالت‌­ورزی و «وضع الشیء فی موضعه» می‌باشد.
وقتی حدود الهی جاری می­شود، باز هم نوعی از «وضع الشیء فی موضعه» می‌باشد و به همین ترتیب انجام امور تقنینی و قضایی و اجرایی و ولایی از جلوه­های عدالت­ورزی است. زیرا تحقق شریعت در عرصه اجتماع به منزله و مثابه اقامه عدالت تشریعی منطبق با عدالت تکوینی در ساختار اجتماع است.
2-    عدالت به مثابه پارادایم حکمرانی شایسته
«پارادایم» عبارت از پیش فرضی است که نه تنها به عنوان مبنا و پیش انگاره بلکه به عنوان یک بستر وسیع برای یک دستگاه تفکر محسوب    می­شود. بستری که همه مسائل و شاخه­ها و سرشاخه­های تفکر سیستمی آن دستگاه فکری در دامنه و گستره آن قرار می­گیرد.
به نظر می­رسد که «عدالت» در بحث حکمرانی  شایسته به مثابه یک پارادایم است.
مفهوم«پارادایم» از آن زمان که توسط «کوهن» به فضای تاریخ علم راه یافت، توانست این حقیقت را آشکار سازد که هر وقت پارادایم جدیدی در تاریخِ یک علم وارد گردیده است، اساسی­ترین تحول بنیادین در دستگاه فکری آن علم رخ داده است.
به عنوان مثال هنگام کشف و ورود پارادایم «نسبیتِ اینشتین» در تاریخ علم فیزیک، تحولی بنیادین به وجود آمد و فضای فیزیک «نیوتنی» به فضای فیزیک«اینشتینی» مبدل گردید و مفهوم «کوانتوم» نیز دستگاه نسبیت فیزیک انشتین را دچار تحولی بنیادین نمود.
ما در دستگاه فکری فیزیک اینشتین هیچ مساله و سر شاخه اصلی و یا فرعی را نمی‌بینیم که با مفهوم پارادایم «نسبیت» بازخوانی نشود، به همین نسبت می­توان ادعا نمود که ما  در دستگاه تفکر و سیستم بینشی و نگرشی مبحث حکمرانی شایسته، عدالت را به منزله و مثابه یک «پارادایم» تلقی می‌نماییم.
ادعای وجهه پارادایمی عدالت نسبت به مفهوم حکمرانی شایسته به منزله نظریه­ای است که اثبات آن می­تواند بر تمام اصول و فروع مربوط به این مبحث تاثیر گذاشته و آن را در یک دستگاه فکری منسجم بازخوانی نماید؛ بنابراین نخست شئونات اصلی حکومت را احصاء نموده و آن­گاه وجهه پارادایمی عدالت را در آن شئون بازخوانی می­نمائیم.
3-    وجهه پارادایمی عدالت نسبت به شئونات حکمرانی شایسته
عدالت در کتب لغت به معنای قرار دادن هر چیز در جای خود و معامله برابر با افراد برابر و معامله نابرابر با افراد نابرابر است. در بازخوانی مفهوم عدالت، تعبیر «وضع الشیء فی موضعه» تعریف بسیار شایسته­ای است. علی ­بن­ ابیطالب(ع) درباره عدل می‌فرماید: «العدل یضع الامور مواضعها»؛ یعنی: عدل امری است که هر چیزی را به جای خود می­نشاند.
هرچند عدل یک مفهوم ارزشی است، ولی اعتباری نیست بلکه از متن هستی و تکوین انتزاع می‌شود. با توجه به گستره مفهومی و وسعت معنایی عدالت، به خوبی می‌توان بر این مدعا استدلال کرد که همه شاخصه­های حکمرانی شایسته باید تحت عنوان حکمرانی عادلانه مندرج باشند، زیرا با تحقق مفهوم عدالت است که هر کسی به حق مسلم خود دست می‌یابد و هر حقی در آن جایی که باید قرار گیرد، مستقر می‌شود و با یک حکمرانی شایسته است که حق هر ذی حقی به او اعطاء می‌گردد. به تعبیر دیگر، وظیفه یک حکمران آن است که در حیطه حکمرانی خود «وضع الشیء فی موضعه» را متحقق سازد.
این «پارادایم» تمامی جزئیات و فروعات شاخصه­های مساله حکمرانی شایسته را بازخوانی می‌نماید.
معیار موازین و مفتاح المفاتیح و باب الابواب فهم حکمرانی شایسته فهم مفهوم «عدالت» است.
وجهه پارادایمی عدالت در ساحت مفهومی حکمرانی شایسته، با هر گونه شایستگی سازگاری دارد. شایستگی در هر عرصه و ساحتی، معیارها و ضوابطی دارد و ضوابط اصلی شایستگی هر امری با کمالات اولیه و کمالات ثانویه آن هماهنگ و متناسب است.
چنان­چه بیان شد، وقتی یک مفهوم به مثابه یک پارادایم تلقی می­شود که بتوان آن را در همه شئونات حکمرانی ضرب نمود. بنابراین عدالت نه فقط به عنوان یک شاخصه برجسته در یک علم بلکه به عنوان مفهومی (که بدون آن هیچ مساله­ای از مسائل آن حوزه معنادار نخواهد بود) باید مورد ملاحظه قرار گیرد. زیرا همان­گونه که بیان شد در بازخوانی حکمرانی عادلانه با توجه به گستره معنای «وضع الشیء فی موضعه» می­توان گفت حکمرانی عادلانه همه شئونات مربوط به هر امری را در جایگاه مناسب و لایق خود قرار می‌دهد.
علامه «جوادی آملی» می‌فرماید:
«وقتی در تعریف عدالت مفهوم وضع الشیء فی موضعه بیان می‌شود بعضی فکر می‌کنند که این تعریف کلی است و ابهام دارد. اما این­گونه نیست. زیرا وقتی کلی دارای ابهام است که شما بتوانید خدشه بر کلیت آن وارد کنید. هنگامی که ما از عدالت یک مفهوم وصفی عادلانه را می‌سازیم و آن را در یک ساخت ترکیبی در کنار مفهوم حکمرانی می‌گذاریم نشان می‌دهد که مراد ما از عدالت مربوط به شئون حکمرانی است. نه هر عدالتی و گرنه عدالت تکوینی خداوند در آفرینش نیز نوعی وضع الشیء فی موضعه می­باشد ولی ربطی به شئونات حکمرانی ندارد. ولی شایستگی در هر یک از شئونات حکمرانی منوط به تحقق عدالت به معنای وضع الشی فی موضعه می‌باشد.»
بند چهارم:شئونات اصلی حکمرانی
علامه «جوادی آملی» در بحث ولایت فقیه به عنوان مقامی که در راس هرم حکمرانی شایسته قرار می‌گیرد، چهار محور اصلی را مطرح می‌فرمایند:
1-   شأن حفظ
2-   شأن افتاء
3-   شأن قضاوت
4-   شأن ولاء و اجرا
هر یک از این شئون دارای اقتضائاتی است.
1 – شأن حفظ:
در این شأن از شئونات حکمرانی، حکومت دینی باید به امور مربوط به حفظ شریعت و سنن و قوانین الهی بپردازد. به این معنا که باید با تحریف­ها و بدعت­ها مبارزه نموده و با اقسام تهاجمات فرهنگی مقابله نماید و از جریاناتی که در صدد محو سنن و قوانین الهی می­باشند، جلوگیری نماید و از سوی دیگر تمهیداتی برای حفظ زیرساخت‌ها و پاسداری از قلمرو شریعت و قوانین آن درنظر بگیرد و تمامی وظایفی را که در راستای تحفیظ و تحکیم قوانین است، به انجام برساند.
2 – شأن افتاء:
یکی از شئونات حکمرانی این است که بتواند به راه حل مسائل جدید در حوزه شریعت دست یابد و با توجه به مقتضیات زمان و مکان درباره امور متفاوت فتوا صادر نماید. در مقام افتاء، حکمران بیش از هر چیز باید مسائل فقه اجتماعی و فقه حکومت و فتاوای مربوط به مسائل مستحدثه را بیان نماید.
3 – شأن قضاوت:
قضاوت و دادگری در رفع تخاصمات و اجرای قانون در حوزه حقوق خدا و مردم از دیگر شئون مهم حکمرانی است و محکمه­های عدلیه و دادگاه­های اسلامی در این رابطه به ایفای نقش می‌پردازند.
4- شأن ولاء و اجراء:
حکمرانی در اجرای قوانین و تحقق حقوق علاوه بر حفظ و افتاء در این زمینه نیز وظیفه خطیری دارد. مسئولیت اجرا بر عهده فردی است که در راس هرم حکمرانی شایسته قرار گرفته است. وی از طریق قوه مجریه و تنفیذ امر ولاء در مجاری و مدارها و سیستم­های تمدنی در این رابطه به انجام وظیفه خود همت می­گمارد. حقوق و قوانین جدید باید در تار و پود و بافت­های نهادهای کوچک و بزرگ اجتماعی تحت استیلای ولایت امر حکمرانی شایسته تنفیذ و اجرا گردند.
بند پنجم: بازخوانی پارادایم عدالت در شئونات چهارگانه حکمرانی
در هر یک از شئونات چهارگانه حکمرانی، شایستگی مساوق عدالت ورزی است. این امر در تبادر نخستین، امری سهل به نظر می­رسد ولی با دقت بیشتر روشن می­شود که این چنین نیست. ذیلا به عنوان نمونه برخی از مصادیق حفظ و افتاء و قضاوت و اجرا را در تطابق با پارادایم عدالت بازخوانی می‌کنیم:
الف: بازخوانی پارادایم عدالت در شأن حفظ احکام الهی:
یکی از نمونه­های عدالت­ورزی این است که در هیاهوی جریان­های افراطی و تفریطی فرهنگی از خط اعتدال سنن الهی محافظت شود. گاهی سویه­های جریان­های اجتماعی و سیاسی به سوی امحای برخی از سطور کتاب شریعت جهت می­گیرد و حاکمی که در رأس حکومت است، باید مدارها و سیستم­های اجتماعی و فرهنگی را به نحوی تنظیم نماید که جایگاه رکین سنت­های الهی و حکم الهی محفوظ بماند و با افراط و تفریط­هایی که زمینه ساز بدعت و تحریف می‌شود، مبارزه نماید. قرآن کریم در این زمینه می­فرماید:
«يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَن مَّوَاضِعِهِ»
عده­ای از رهبانان و کاهنان، کلمات و سنن الهی را از مواضع خود منحرف می‌نمودند و این خط تحریف از طلیعه نبوت آدم تا هم اکنون همواره در جوامع و ادیان الهی ادامه داشته است. چنان­چه مشاهده می‌شود، قرآن از تحریف به عنوان نوعی انحراف و خروج کلمات از مواضع اصلی یاد می­کند و عدالت در گستره مفهومی خود عبارت از «وضع الشیء فی موضعه» می­باشد. بنابراین امحای تحریف عبارت است از وضع کلام الهی در مواضع اصلی خود که نمونه­ای از عدالت ورزی است.
ب: بازخوانی پارادایم عدالت در شان افتاء
چنان­چه بیان شد یکی از شئونات حکمرانی شایسته، افتای مناسب در مسائل مستحدثه و صدور احکام حکومتی مطابق مصالح عارضه است. هنگام ظهور مقتضیات نوین، گاهی موضوع حکم تغییر می­کند و تغییر حکم به تبع تغییر موضوع، نوعی عدالت است. رعایت مصلحت و توجه به دو عنصر زمان و مکان، پدیده تازه­ای نیست و از دیرباز تاکنون همه فقها بر مصلحت محوری در مقام جعل حکم اتفاق نظر داشته­اند. وقتی حکمران در فرآیند افتاء به کاربست قواعد اهم و مهم، توجه به قاعده عسر و حرج و سایر قواعد فقهیه­ای که ناظر به سنجش بسترها و موقعیت­های خاص موضوع و حکم می­باشند، توجه می­کند، در مقام افتاء خود عادلانه عمل می­نماید. زیرا مقدم ننمودن مهم بر اهم و عدم انتفای حکمی که مستلزم عسر و حرج شده است از مصادیق ظلم تلقی می­گردد و عدم تبیین احکام متناسب و مناسب نیز نوعی ظلم به شمار می­آید. بنابراین استفتا در مسائل مستحدثه نوعی استنطاق شان افتاء برای صدور احکام عادلانه است.
در توقیع شریف امام عصر# در پاسخ به «اسحاق بن یعقوب» آمده است:
«فَامّا الحَوادث الواقِعَه، فارجِعوا فیها اِلی رُواةِ احادیثُنا»؛
که تعبیر حوادث واقعه بهترین معادل حوادث مستحدثه است که در موقعیت­ها و بسترهای خاصی از زمان و مکان به وجود می­آید.
مهم­ترین روایتی که در باب شرایط مفتی به آن استناد می­گردد، مقبوله «عمربن حنظله» است که در آن 13 شرط ذکر شده است. یکی از شرایطی که باید با توجه به آن افتاء عادلانه صورت گیرد، علم به زمان و مکان است و به تعبیر دیگر علم به موضوع حکم، زیرا بدون علم به موضوع حکم نمی‌توان «وضع الشیء فی موضعه» نمود.
امام رضا(ع) می­فرماید:
«ثُمَّ رَاینَاهُ تَبَارَک وَ تَعَالَی قَد اَحَلَّ بَعضَ مَا حَرَّمَ اللّهُ فِی وَقتِ الحَاجَه لَها لِمَا فِیهِ مِنَ الصَلاحِ فِی ذَلِک الوَقت»
یعنی: سپس دیدیم خداوند باری تعالی در وقت احتیاج حلال کرد آن چه را حرام کرده بود به سبب مصلحتی که در آن وقت بوده است.
امروزه معضلات جوامع انسانی در سیستم­های درهم تنیده و شبکه‌‌های پیچیده اجتماعی نیازمند افتای مناسب می­باشند.
تشخیص مصداق «قاعده لاضرر»، «قاعده نفی عسر و حرج»، «اولویت تقدم اهم بر مهم» در مقام تزاحم، «قاعده الضرورات تبیح المحذورات»، «استصحاب شرایع سابقه»، «اصل عمل به بنای عقلا»، « اصل عدم تسلط و استیلای افراد بر یکدیگر»، «قاعده عدل»، «قاعده الالتزام بالشی التزام بلوازمه»، «قاعده آزادی تصرف در اموال» و بسیاری دیگر از قواعد فقهیه که می‌تواند مبنای قوانین حقوقی شوند، باید بر اساس توجه به مواضع و مصالح صورت گیرد و ادعای این مقاله این است که رصد مفترسانه این مواضع و اصطیاد هوشمندانه و همه جانبه­نگر این گونه مصالح، نوعی عدالت است.
ج- بازخوانی مفهوم عدالت در شان قضاوت
مفهوم عدالت در قضا کاملا روشن است. موازنه و مناسبت و هم‌خوانی بین نظام پاداش و جزا و عمل حسن و قبیح و همچنین اعمال معامله منصفانه در مقام رفع مخاصمه از مهم­ترین مقتضیات یک قضاوت عادلانه است.
تعیین قضات عادل، زمینه­سازی برای صدور احکام عادلانه و ضمانت اجرای آن از شئونات حکمرانی شایسته در مصدر حکمرانی در مسند قضا است.
در بحث قضاوت، وجوب عدالت آن­قدر نمود دارد که در بسیاری از کشورهای دنیا نظیر کشور خودمان نماد عدالت، به صورت آرم قضاوت و با تصویر ترازویی با کفه­هایی برابر ترسیم می‌شود. در احکام قضائی، دین مبین اسلام حتی هنگام قضاوت، نگاه برابر طرفین دعوا را لازم شمرده است. حکومتی که بین افراد در مقام اعمال حکم قضایی به صورت نابرابر رفتار کند، حکمرانی شایسته نخواهد بود.
یکی از زیباترین نمودها و نمادهای عدالت در حکومت علوی این است که حاکم کشور اسلامی یعنی علی بن ابیطالب(ع) در مقام قضاوت در کنار یک یهودی در محکمه عدل حکومتی حاضر می‌شود و به سبب عدم احراز امارات ظاهری، محکوم می‌گردد.
د- باز خوانی مفهوم عدالت در شان اجرا
نه تنها در وضع حکم بلکه در اجرای حکم نیز باید عادلانه رفتار نمود. یکی از شئون اصلی حکومت دینی، شأن اجراست. قوه مجریه به عنوان بازوی اجرایی یک حکمرانی شایسته باید در اجرای مقررات و قوانین حکومتی به شایستگی عمل نماید و هر امری را در جای مناسب و ویژه خود قرار دهد.
عدالت همان اطاعت از حکم خدا و نقطه مقابل ظلم است و عدالت در اجرا نیز به معنای وضع هر چیزی در موضع خود خواهد بود. علی بن ابیطالب(ع) نیز در مقام اجرای عدالت در اجرا، خطاب به یکی از فرستادگان خود می‌فرماید:
«در کارها پیش از وقت آن شتاب مکن و در صورت امکان سست مگیر و در چیزی که مبهم است لجاجت مکن و هنگامی که چیزی واضح است ضعف نشان مده و هر چیزی را در جای خود بگذار و هر کاری را به موقع اقدام نما.»
دقت در این­گونه مضامین نشان می­دهد که حتی اگر فتوایی عادلانه باشد ولی به موقع اجرا نشود، شئونات مربوط به شایستگی و صلاحیت مخدوش خواهد گردید.
-[1]  جمیل، صلیبا، منوچهر صانعی دره بیدی، فرهنگ­نامه فلسفی اول تهران، حکمت 1366، ص322
[2] - سید شریف، رضی، محمد ، دشتی، نهج البلاغه، اول، تهران، کارآفرینان، فرهنگ و هنر ، 1388
[3] . آل عمران/164
[4] - غرر الحکم و درر الکلم ، الشیخ حسین الاعلمی، بیروت، لبنان، موسسه اعلمی مطبوعات، جلد اول، 1407، ص202
[5] . ص/ 45-47
[6] . اعراف / 144
[7] . آل عمران/ 164
[8] . ابراهیم/4
[9] . حدید/25
[10] . احزاب/39
[11] . شعرا/164
[12] . انبیاء/25
[13] . بقره/ ۲۱۳
[14] . انعام/52
[15] . سوره ص/ آیه26
[16] . سوره النساء/ آیه ١٠٥
[17] . سوره النساء/ آیه 59
[18] . سوره مؤمنون/ آیه 71
[19] . سوره آل/عمران آیه 159
[20] . سوره آل عمران/ آیه ١٥٩)
[21] . سوره بقره/ آیه 124
[22] . سوره حج/آیه41
[23] . نهج البلاغه/کلام131
[24] . نهج البلاغه/کلام131
[25] . نهج البلاغه/کلام131
[26] . نهج البلاغه/کلام131