سخنى با خواننده
بسم الله الرحمن الرحيم
گسترش فزاينده علوم و معارف بشرى به موازات رشد حيرت انگيز تكنولوژى ارتباطات به عصر ما ماهيتى علمى و اطلاعاتى بخشيده است و به حق اين دوران را عصر انفجار اطلاعات ناميده اند، ترديدى نيست كه اين اطلاعات ميراث مشترك همه تمدنها و فرهنگ هاست و ملت هاى مختلف در كنار استفاده و بهره گيرى از آن به رشد و انباشت آن يارى مى رساند
فرآيند تكاملى اين ميراث و هويت هاى مستقل سنتى و ملى را با چالش مواجه ساخته است . همراهى مطلق با آن گسست از هويت است و ناديده انگاشتن آن گسست از زمان پس به ناچار پويايى و پايايى هر تمدن و فرهنگى به قدر توجه به هويت خود و سهم آن در حضور فعال در عرصه زمان خويش است آن چه در اين ميان مهم مى نمايد اين كه در بين همه ملت ها و فرهنگ ها و تمدن ها شخصيتهايى بوده اند كه با داشتن اين دو ويژگى (توجه به هويت و زمان ) خدمات شايانى در حوزه تفكر داشته اند آن ها در كنار پرداختن به ادبيات سنتى و ملى خويش از مقتضيات زمان غافل نمانده اند.
استاد شهيد آيه الله مرتضى مطهرى از جمله انديشورانى كه در اين راستا از ارزيابى مى شود او توانست با درك درست و قرائتى صحيح از اسلام و سنت اسلامى ، آن را در مواجهه با افكار الحادى عقايد انحرافى مطرح نمايد و به خوبى از هويت دينى پاسدارى كند.
به نظر ما باز خوانى افكار او به ويژه انديشه سياسى اسلامى بعد از 22 سال از شهادت آن عزيز، از اهميت زيادى برخوردار است . آن چه پيش روى شماست تحليلى از انديشه سياسى استاد شهيد در حوزه چيستى و هستى جامعه و تحولات اجتماعى ، حكومت اسلامى و ولايت فقيهان در عصر غيبت و تبيين مفهوم و ماهيت دو مقوله عدالت و آزارى است كه در پژوهشكده انديشه سياسى اسلام به قلم محققان ارجمند آقايان : حميد پارسانيا، حسين توسلى ، محمد حسن قدردان قراملكى ، منصور مير احمدى و نجف لك زايى فراهم آمده است . اگر چه زحمات همه عزيزان قابل ستايش است ، اما تلاش مجدانه جناب آقاى لك زايى در آماده سازى مجموعه مزيد امتنان است .
در خاتمه اميدواريم اين خدمت فرهنگى كه تلاش مختصر در عرصه معرفى و تبيين بخشى از انديشه سياسى استاد شهيد است با پيشنهادها و انتقادهاى اصلاحى خوانندگان تلطيف و تكميل گردد.
مركز مطالعات و تحقيقات اسلامى
پژوهشكده انديشه سياسى اسلام
مقدمه
انديشه پيشينيان براى امروز چه كاربردى دارد؟به ديگر سخن ،وقتى كه به تجزيه و تحليل با توصيف افكار و آراى گذشتگان مى پردازيم ،به دنبال چه چيزى هستيم ؟آيا به دنبال پاسخ گويى به معضلات مشكلات و بحرانهاى زمانه خود هستيم يا اين كه مى خواهيم بخشى از تاريخ فكر را روشن كنيم ؟ بديهى است در هر بررسى از افكار دانشمندان قطعا بخشى از تاريخ فكر روشن مى شود.اما جستن راه حل مشكلات امروز در انديشه گذشتگان منوط به اين است كه بپذيريم امكان يافتن راه حل هايى براى بحران هاى امروز و نسل حاضر در افكار پيشينيان و ميراث گذشته وجود دارد. البته اين ادعا محل بحث است . برخى از انديشوران معتقدند مسائل زندگى و به ويژه زندگى سياسى ،كه در اين نوشتار مورد بحث ماست ،پيوسته در حال تغيرند و بنابراين آن چه محل تامل پيشينيان بوده ،امروز ديگر موضوعيت ندارد.
از اين رو پرسش هاى امروز پاسخ هاى امروزى مى طلبد و پاسخ هاى ديروز براى امروز كار آمد نيست . برخى از مدعيان اين نظريه تا بدن جا پيش مى روند كه جهان هاى متصلب فكرى را برسيم مى كنند كه هيچ گونه تعاملى با يكديگر نمى توانند داشته باشند به طور مثال ،از جهان قديم با عنوان جهان سنتى ياد مكنند و از جهان جديد باعنوان جهان مدرن ،كه هر كدام از اين دو جهان اما كهن طرح پرسش ها و پاسخ هاى خاصى را پديد مى آورند و هر كه هر كدام مسائل نا انديشيده خاص خود را دارند. گروه ديگرى از متفكران براى زندگى به خصوص زندگى سياسى پرسش هاى ابدى و جاودانه قائل هستند. اينان مسائل متغير را به مسائل ابدى برمى گردانند ،بنابراين از منظر و نظر متفكران انديشه پيشينيان مى تواند در پاسخ به بحر آنها امروز بشر كار ساز باشد. گلن تيندر از كسانى است كه سعى كرده است پرسشهاى جاويدانه انسان در عرصه زندگى سياسى يك جا گرد آورد(1)، در حاليكه توماس اسپريگنز به مسائل متغير زندگى سياسى نظر داشته است (2). به نظر مى رسد مى توانيم ديدگاه سومى را نيز مطرح كنيم . زندگى سياسى انسان داراى دو دسته مسائل مشكلات ،نيازها و حتى بحران هاست : يك نوع از مسائل ،در رديف دغدغه هاى هميشگى ،ابدى و جاويدانه همه انسانها قرار مى گيرد و نوع ديگر در رديف مسائل حادثه ،نو پيدا متغير و موسمى . برخى از دغدغه هاى انسانها در تمام ادوار اعم از جهان قديم و جديد به قرار زير است :
1- پرسش از چيستى و هستى انسان
2- پرسش از چيستى و هستى جهان آفرينش
3- پرسش از خالق هستى
4- پرسش از عدالت
5- پرسش از نظام سياسى مطلوب
6- پرسش از سعادت
7پرسش از چيستى قدرت
8- پرسش از آزادى .
9- پرسش از شناخت
10- پرسش از عامل يا عوامل محرك تاريخ
11- پرسش از شيوه مملكت دارى
12- پرسش از رهبران شايسته
13پرسش از جنگ ، صالح ،امنيت و دفاع
14پرسش از فقر و نابرابرى
15پرسش از انقلاب و تغيير اجتماعى
16- پرسش از دين ،اخلاق و معنويت
17- پرسش از خير و شر
در حالى كه دغدغه هاى مذكور در همه زمانها با شدت و ضعف ،.وجود داشته ،اما پاسخ انسان به اين پرسش ها پيوسته در حال تغيير بوده است . مكاتب مختلف از روش ها،منابع و ابزار مختلفى براى پاسخ گوئى به پرسش هاى ابدى استفاده كرده اند چنان كه هر دوره اى پرسش هاى خاص خود را نيز داشته است كه گاهى پرسش هاى مقطعى نيز به يكى از اين پرسش هاى ابدى و پايدار بر مى گردد. پرسش از بردگى ،پرسش پايدار و جاودانه بشر نيست ، اما روشن است كه مبناى آن در پرسش هاى پايدار است ،پرسش از راه هاى مقابله با مواد مخدر يا تخريب محيط زيست ،پرسش از مسائل گذراست ،اما در اصل به پرسش هاى پايدار برمى گردد.
در انديشه استاد مرتضى مطهرى باهر دو نوع دغدغه روبرو هستيم . ايشان هم دغدغه پرداختن به پرسشهاى پايدار و جهان شمول را داشته آندو هم به دنبال پاسخ به مسائل گذرا و پرسش هاى موقت و نو پيدا در صحنه سياسى اجتماعى عصر خود بوده اند،به طور مثال پرداختن ايشان به مسئله حجاب يا فيلم محلل ،از مسائل گذراست ،در حالى كه بحث از مسائلى چون عدل الهى ،آزادى ،شناخت ،حكومت مطلوب و انسان ،نشان دهنده توجه ايشان به پرسش هاى پايدار است .
مطهرى ،مجموعه اى از دنياهاى متفاوت است :دنياى فلسفه ،اخلاق فقه ، سياست ، اقتصاد، عرفان ، تفسير، اصول ، تاريخ و$ اما در همه اين عرصه ها پاسخ گويى به مشكلات و پرسش ها را مد نظر داشته است چه پرسش هاى گذرا و جه پرسش هاى پايدار و دايمى .
اين بنده از حدود بيست سال پيش (1332 ش )كه قلم به دست گرفته مقاله يا كتاب نوشته ام ،تنها چيزى كه در همه نوشته هايم آن را هدف قرار داده ام حل مشكلات و پاسخ گويى به سؤ الاتى است كه در زمينه مسائل اسلامى در عصر ما مطرح است .
نوشته هاى اين بنده ،برخى اجتماعى ،برخى اخلاقى ،برخى فقهى و برخى تاريخى است . با اين كه موضوعات اين نوشته ها كاملا با يكديگر مغاير است ،هدف كلى از همه اين ها يك چيز بوده و بس .(3)
اين مجموعه مقالات با اين انگيزه كه پاسخ برخى از مسائل فرازمانى و پرسش هاى پايدار عرصه تفكر سياسى و زندگى اجتماعى انسان را از منظر شهيد مطهرى - كه از صاحبان فكر و انديشه و مسلط به آموزه هاى دينى و اسلامى بوده است - به دست دهد،با همدلى و همراهى جمعى از اصحاب فكر و اهل قلم طراحى و ارائه شده است . اين مجموعه ،گر چه شامل چندين مقاله است ،اما سعى شده است تا هر مقاله بخشى از يك طرح و چارچوب كلى را پوشش دهد. فرد،جامعه ،روابط فرد و جامعه ،نظام سياسى ،روابط جامعه و نظام سياسى و مبداء و غايت نظام اجتماعى و سياسى از مهم برين اركان اين طرح است .
در مقاله اول مؤ لف ضمن نقد و بررسى پاسخ هاى مختلفى كه به پرسش چيستى و هستى جامعه و رابطه انسان و جامعه داده شده ،به ارائه پاسخ استاد مطهرى به پرسش مزبور پرداخته است .به نظر آقاى پارسانيا هر چند دليل عقلى يا تجربى كه علامه طباطبايى و شهيد مطهرى بر وجود جامعه اقامه كرده اند در معرض اشكال است ،اما آن چه را كه درباره امكان تحقق جامعه بيان كرده اند مصون از اشكال است . و دلايل تقلبى كه با استفاده از ظواهر آيات اقامه سده است . فى الجمله اصل وجود جامعه را اثبات مى كند. هر چند كه اين اثبات از حد ظهور آيات فراتر نمى رود و در حكم نص نيست ،اما تا زمانى كه برهان مستقلى در نفى وجود جامعه اقامه نشود دليلى بر اعراض از ظواهر قرآنى نيست .
از آن جا كه نظريات يا برنامه هاى اصلاحى كه در مورد نهادها و اقتدار سياسى ،مثل حكومت و قانون مطرح مى شود. قبل از هر چيز مبتنى بر پاسخ خاصى است كه به سؤ ال از حق ،برابرى و عدالت داده مى شود و درواقع مفاهيم مذكور بنياد نظم اجتماعى و سياسى هستند،از اين رو در مقاله دوم - كه در واقع سه مقاله است - مفاهيم و پرسش هاى مربوط به حق ،عدالت و برابرى توسط آقاى توسلى مورد كاوش و بررسى قرار گرفته است .
پرسش از نظم سياسى مطلوب ،كه حكومت اسلامى است ،موضوع و محور مقاله بعدى است . آقاى قراملكى پس از فحص و بحث بسيار به نتايج زير دست يافته است :
1.مطهرى برخلاف سكولارها،مدافع نظريه دو ساحتى بودن دين اسلام است به اين معنا كه معتقد است علاوه بر مسائل اخروى ،مسائل دنيوى نيز مورد توجه اسلام بوده است
2.مطهرى براى حكومت اسلامى مبتنى به ولايت فقيه دو ركن قائل است :ركن الهى و ركن مردمى . نظريه خاص مطهرى در لال حقوق فطرى و طبيعى و حق انتخاب ،مبناى ركن مردمى حكومت است ؛
3. مطهرى در اثبات ولايت فقيه از ادله عقلى و نقلى بهره برده است
4. مطهرى ميان نظام سياسى مبتنى بر ولايت فقيه و دموكراسى ناسازگارى نمى بيند؛
ديدگاه مطهرى درباره آزادى موضوع مقاله بعدى است . آقاى مير احمدى ،بااستفاده از چارچوب نظرى مك كالوم ،به بررسى اقسام و انواع آزادى از دردگاه استاد پرداخته است . در دردگاه مذكور،كه مبتنى بر تحليل مفهوم آزادى است ،در هر نوع تعريف از آزادى سه عنصر قابل رديابى است :
1. فاعل يا عامل Agent(2. مانع يا رادعConstraint(3. هدف يا غايت (Aim) .
در اين مقاله ، فرد به عنوان عامل يا فاعل آزادى ، طبيعت و سلطه آن بر انسان ، سنت ها و قوانين موجود در جامعه ، انسان هاى ديگر و سلطه آنان بران سان )، هواهاى نفسانى فرد و دين و اعتقادات فردى به عنوان اهداف آزادى از ديدگاه شهيد مطهرى مورد بررسى قرار گرفته است .
آخرين مقاله ،كه نگارنده عهده دار نگارش آن بوده است ،به موضوع انقلاب و تحولات اجتماعى پرداخته است . به نظر مى رسد مطالعه و بررسى پديده تغيير و تحول و جهات تكاملى و ارتجاعى نيز سرعت از نظر شدت و ضعف و ميزان تداوم آن همين طور علل و عوامل آن ،براى هر ملت و جامعه اى كه مى خواهد زنده ،بالنده ،با نشاط رو به پيشرفت باشد ،ضرورى است . هم بايد مبداء و ايان راه را ،هم متحرك را بايد شناخت و هم محرك و محرك ها را،هم مسير را بايد شناسايى كنيم و هم زمانى را كه براى طى مسافت ميان مبداء و مقصد بايد سپرى كرد. مطهرى متفكرى بود كه انسان را شناخت ،انسانى كه متحرك اين مسير است و محرك را نيز كه در درون خود او قرار دارد،به درستى شناسايى و معرفى كرد و با توجه به تنوع محرك ها و قدرت محرك ها جهانگيرى آنها را نيز تشخيص داد و در نتيجه توانست دو مسير تعالى و انحطاط و تكامل و ارتجاع را شناسايى كند و به ديگران نيز بشناساند.
در ايان ،لازم مى دانم از زحمات همه كسانى كه در فراهم آمدن اين اثر نقش داشته ايد قدردانى كنم ،به ويژه از فرزانگان كرامى آقايان :حميد پارسانيا،حسين توسلى ،منصور مير احمدى ،محمد حسن قدردان قراملكى ،محسن مهاجرنيا،ابراهيم طالبى دارابى ،رضاعيسى نيا و شريف لك زايى سپاس گزار و متشكرم .
والحمدلله رب العالمين
قم - نجف لك زايى - پاييز380
