پيشگفتار

پنج شنبه, 04 مهر 1392 16:28
منتشرشده در نسيم انديشه‏
بازدید 4724 بار

پیشگفتار:

سؤال دامن گستری كه سراسر عالم را فراگرفته و انسان را نيز از درون و بيرون و در حوزه انديشه و عمل، از آغاز تا انجام زندگی همراهی می‏كند، نشانه فقر و تهيدستی عالم و آدم است: يسئله من فی‏السّموت و الارض (1) و پاسخی كه ويژه ذات احدی و حقيقت سرمدی است، نشان بی‏نيازی و صمديت اوست: كلّ يوم هو فی‏شأن. (2) اظهار سؤال و ابراز نياز برای موجودی كه ذات، وصف، فعل و اثرش را فقر مطلق فراگرفته، عين كمال‏جويی و حقيقت‏يابی اوست، چنان‏كه ارائه پاسخ، برای موجودی كه در ذات، وصف، فعل و اثر از غنای مطلق برخوردار است، به اقتضای فيضان و عين هدايتگری اوست.

از آنجا كه نظام هستی بر پايه احسان و اتقان بنا شده: الذی احسن كلّ شی‏ء (3)، الذی اتقن كلّ شی‏ء (4) و بر اساس عدل و حكمت، نظم و نسق يافته است: «بالعدل قامت السموت و الأرض» (5)، همواره جنبه كمالش قبل از نقص و قوّتش پيش از ضعف ترتيب يافته است، چنان‏كه پيش از تشنگی، آب پديدار گشته و قبل از گرسنگی طعام نمودار شده و برای آدميان نيز پاسخ قبل از پرسش و هدايت پيش از ضلالت و حجّت قبل از خلق يافت شده است: «الحُجّه قبل الخلق». (6)

گرچه در ساحت قدس الهی سؤال استيضاحی و بازخواست راه ندارد، چون او تمامی اشيا را ايجاد كرده و به كمال رسانده است: لايسئل عمّا يفعل و هم يسئلون (7)؛ ليكن سؤال استعطايی و استفهامی همواره وجود دارد و خدای متعالی، بهترين مسئول و بهترين معطی است، چون ذات اقدسی كه از علم و قدرت بی‏انتها، بخشش و سخای بيكران و محبّت و علاقه به ماسوا، در حد فراوان برخوردار است و از جمله اسمای حسنای او «... خير المسئولين و ...خير المعطين» (8) است، كامل‏ترين مسئول خواهد بود.

ندای رسا و الهی داعيه‏داران علم و دانش نيز، همواره به گوش جهانيان می‏رسيد كه «سلونی قبل أن تفقدونی». (9) گرچه اين اوج علم و عرش حكمت است كه از زبان عالی‏ترين شخصيت جهان انسانی، پس از رسول اكرم‏صلی الله عليه و آله و سلم، يعنی علی عالی اعلا (عليه‏السلام) صادر شده؛ ليكن انبيا و اوصيای الهی همواره به بشر توصيه می‏كردند كه در گرداب جهالت نمانيد كه علم و دانش نزد ماست و در مرداب ضلالت نلغزيد كه هدايت در پيشگاه ما زانو زده است.

اسلام به اصل مسئله پرسشگری سفارش كرده و خوب پرسيدن و طرح مسايل علمی و مباحث مفيد را همراه بهره‏مندی و اجر دنيوی و اخروی می‏داند؛ از طرفی نه تنها برای سائل و مسئول بلكه برای مستمع و دوستدار آنها نيز اجر و پاداش قائل است و حضور در چنين جلساتی را مورد تشويق و تحسين قرار می‏دهد، چنان‏كه امام علی بن موسی الرضا (عليه‏السلام) می‏فرمايد: «فاسئلوا يرحمكم اللّه فإنّه يؤجر فيه أربعه: السائل و المعلّم و المستمع و المحبّ لهم». (10)

اين مقوله مهم و اساسی كه سراسر نظام تكوين را فرا گرفته، به‏ عنوان زبان حال، و انسان را نيز احاطه كرده به عنوان زبان قال، از سه محور قابل تأمل و بررسی است:

1. پرسش چيست و چه ويژگيهايی بايد داشته باشد؟

2. پرسشگر كيست و ويژگيهای او چيست؟ چگونه بايد بپرسد و هدف او از پرسش چه باشد؟

3. مسئول و پاسخگو كيست و چگونه بايد پاسخ دهد؟

هريك از محورهای سه‏گانه فوق از اهميّت خاصّی برخوردار است، به گونه‏ای كه اگر اين موارد در حدّ اعلا باشند، بهترين و كامل‏ترين ارتباط وجودی شكل می‏گيرد؛ البته محور سوم مهم‏ترين و اصلی‏ترين اركان سه‏گانه پرسش است. اگر مسئول همه شرايط لازم را دارا باشد، با پاسخ به پرسش سائل، نخست او را هدايت می‏كند و سپس زمينه‏های رشد و تكامل او را فراهم می‏سازد.

لازم است سه محور ياد شده در جايگاه خود به تفصيل بيان شود تا فرهنگ پرسش و پاسخ كه يكی از رهيافتهای پيشرفت و توسعه علم و دانش است، در تمامی زمينه‏ها رواج يابد؛ اما آنچه در حوصله اين پيشگفتار می‏گنجد، اشاره‏ای گذرا به اين مبحث مهم و استمداد از رهنمودهای اهل‏بيت (عليهم‏السلام) در اين زمينه است:

پرسش و پاسخ در آينه رهنمود معصومان (عليهم‏السلام) روح پرسشگری و كنجكاوی، آميخته با سرشت و فطرت انسانی، از آغازين روزهای حيات با وی بوده و تا واپسين روزهای عمر با او همنشين است. روح تشنه آدمی، همواره در پی كشف رازهای نهفته و سر به مُهر هستی در تكاپو بوده و پيشرفت و تعالی علمی بشر در وجوه گوناگون را می‏توان مرهون همين حيات پرسشگر و روحيه كنجكاو او دانست.

در منطق استوار دين، پرسش كليد دستيابی به گنجينه‏های معرفت معرفی شده است: «العلم خزائن و مفاتيحه السؤال». (11) دين اسلام، همگام با همين فطرت انسانی، بشر را به پرسشگری ترغيب كرده و از تقليد كوركورانه و پيروی نابخردانه بازداشته است: فسئلوا اهل الذكر ان كنتم لا تعلمون. (12)

امامان معصوم (عليهم‏السلام) نيز فرهنگ پرسشگری را در شاگردان و پيروان خود نهادينه كرده‏اند. در نظر پيشوايان ما، پرسش و پاسخ، نقد و نظر و برخورد انديشه‏ها، موجب پيدايش رأی صائب و استوار است:

«اضربوا بعض الرأی ببعض يتولد منه الصواب» (13)، چنان‏كه شيخ بهايی در تعبير نغز و دلپذير خود می‏گويد: «السؤال مؤنث و الجواب مذكر»؛ سؤال مؤنث و جواب مذكر است. تجربه مراكز پژوهشی نيز نشان می‏دهد كه تناكح پرسش و پاسخ، تناوری نهال معرفت و باروری درخت انديشه را در پی داشته است.

برخی رهنمودهای معصومان (عليهم‏السلام) در زمينه پرسش، پرسشگر و مسئول چنين است:

1. پرسش بايد از حس دانش‏خواهی متعلّم پرسشگر برخاسته باشد؛ نه آنكه با پرسشهای خود در پی آزمودن مسئول يا آزردن وی باشد:

«سل تفقُّهاً و لا تسأل تعنُّتا» (14)؛ پرسش بايد برای فزونی فهم باشد؛ نه برای به دشواری افكندن مسئول. در انديشه پيشوايان ما، پرسشگری كه برای جهل‏زدايی و دانش‏افزايی خويش می‏پرسد، همچون عالمان است و انديشوری كه بی‏دليل و نينديشيده لب به پاسخ گشايد، همانند جاهلان است: «الجاهل المتعلّم شبيه بالعالم و إنّ العالم المتعسّف شبيه بالجاهل». (15)

2. پرسش بايد به گونه‏ای مرتبط و معقول باشد كه در حال، وضع، انديشه و كردار پرسشگر اثر بگذارد. پس پرسشهای بی‏ربط و نامعقول پاسخی نخواهد داشت: «سل عمّا يعنيك» (16) از چيزی بپرس كه درخور شأن تو باشد، نه فراتر از حيطه تفكر و انديشه يا رفتار و عمل تو. در نظر پيشوايان معصوم ما، وارد نشدن به امور نامربوط و نامعقول، نه تنها نشانه دانايی كه نشانه اسلام است، چنان كه امام موسی بن جعفر (عليه‏السلام) در توصيه‏های خود به هشام بن حكم می‏فرمايد: «مِن حُسْن إسلام المرء ترك ما لا يعنيه» (17)؛ از نشانه‏های نيك اسلام، عدم دخالت در امور نامربوط است.

3. پرسشگر بايد پرسش خود را به نيكويی و در قالبی زيبا طرح كند، زيرا نيكو پرسيدن نيمی از دانايی است: «حسن السؤال نصف العلم». (18) از برترين و بهترين بهره‏مندان اين فضيلت (نيكو پرسيدن) امام موحدان اميرمؤمنان (عليه‏السلام) است كه افزون بر «قلب عَقول»، در محضر رسول گرامی اسلام‏صلی الله عليه و آله و سلم «لسانی سَئول» يعنی زبانی پرسشگر داشت. آن امام همام در فرازی از سخنان خود، اين خصوصيت را چنين وصف می‏كند: «مَنْ أحْسَنَ السُؤال عَلِمَ»، «مَن عَلِمَ أحسن‏ السؤالَ» (19)؛ كسی كه نيكو می‏پرسد داناست و دانا نيكو می‏پرسد.

4. سائل بايد حريم مسئول را مراعات كرده و از طرح پرسشهای بی‏محتوا و بی‏مورد خودداری كند؛ «إنّ من حقّ المعلّم علی المتعلّم أن لا يكثر السؤال عليه». (20)

5. مسئول بايد قادر بر جواب باشد، بنابراين فردی كه توانايی بر پاسخ به پرسشهای عميق علمی را ندارد، نبايد خود را در معرض سؤالهای خاص قرار دهد. امامان معصوم ما (عليهم‏السلام) پاسخ‏گوی تمامی پرسشهای مطرح و شبهات عميق علمی بودند چنان‏كه خطاب به اصحاب خود می‏فرمودند: «سَل عَمّا شِئت». (21)

6. پاسخگو بايد هنگام پاسخ جواد باشد؛ يعنی در پاسخ به پرسش بُخل نورزد و دانايی خود را به ديگران انتقال دهد تا زكات اندوخته‏های خويش را پرداخته باشد، چنان‏كه اميرمؤمنان (عليه‏السلام) به طور مطلق فرمودند: «زكاه العلم نشره». (22)

__________________________________________________

1- سوره الرحمن، آيه 29.

2 همان.

3- سوره سجده، آيه 7.

4- سوره نمل، آيه 88.

5- عوالی اللئالی، ج 4، ص 103.

6- الكافی، ج 1، ص 177.

7- سوره انبياء، آيه 23.

8- الكافی، ج 2، ص 551.

9- وسائل الشيعه، ج 15، ص 128.

10- بحار الانوار، ج 1، ص 197.

11- بحار الانوار، ج 74، ص 146.