مقدمه
از مباحث مهم و اساسي در دوره غيبت، بحث حکومت اسلامي و انتظار فرج و ارتباط آن دو با يکديگر است. بيشتر فقهاي شيعه، تشکيل حکومت اسلامي را در دوره غيبت، ضروري مي دانند و بر اين باورند که فقهاي عادل، بايد به اين مهم اقدام کنند و اگر يکي از آنان تشکيل حکومت داد، بر ديگران واجب است که از او پيروي کنند.
در مقابل، شماري اندک برآنند که اقامه حکومت از شؤ ون امام معصوم است، بنابر اين، در عصر غيبت تشکيل حکومت جايز نيست. اين تفکر، که نخست به صورت يک اختلاف نظر فقهي کلامي مطرح بود، در اين اواخر رنگ سياسي به خود گرفت.
شماري بر اساس همين بينش به مخالفت با مشروطه پرداختند (1) و بزرگاني چون: آخوند خراساني، آية الله مازندراني، علامه نائيني و... را تخطئه کردند. زيرا اين گونه کارها را در عصر انتظار مشروع نمي دانستند.
اين تفکر چون تضادي با خودکامگي حکام نداشت، بلکه غير مستقيم توجيه گر اعمال آنان نيز بود، از سوي آنان حمايت و ترويج شد، تا جايي که پيش از انقلاب اسلامي، هواداران اين انديشه به صورت تشکيلاتي منسجم در آمدند.
اين گروه، با تبليغ اين که وظيفه ما در اين عصر، انتظار است و بس و ما نبايد در کارهاي سياسي دخالت کنيم، با مبارزان و طرفداران راه امام خميني، مخالفت مي کردند. اين بينش با القاي گفتاري از قبيل اين که: از ما کاري ساخته نيست آقا امام زمان عج خود بايد بيايد و کارها را اصلاح کند، ما موظف به چنين اموري نيستيم،... روحيه بي تفاوتي، سکوت و سکون و ظلم پذيري را تقويت مي کردند. (2).
هر چند با تلاش عالمان آگاه و پيروزي انقلاب اسلامي، اين باور غلط، از صحنه بيرون شد و بسياري از هواداران آن، به صف انقلاب و مبارزان پيوستند، ولي اين بدان معني نيست که اين تفکر به کلي ريشه کن شده و ديگر هيچ هواخواهي نداشته باشد، زيرا هنوز در گوشه و کنار، حتي از سوي برخي از خواص به آن دامن زده مي شود. از آن روي، بسياري از دانشوران و صاحب نظران، پس از انقلاب اسلامي، برخي به اجمال و برخي به تفصيل به نقد و بررسي اين انديشه و مباني آن پرداخته اند. (3).
با نگاهي به گفته ها و نوشته هاي طرفداران اين نظريه و دلائلي که بدان استناد کرده اند، مي توان گفت که اين باور انحرافي از سه راه زير سرچشمه گرفته است:
1. برداشت نادرست از رواياتي که گسترش ستم و فساد را از نشانه هاي ظهور امام زمان عج معرفي مي کند.
2. استناد به رواياتي که از هر گونه قيامي در عصر غيبت، نهي و به سکوت و سکون و صبر بر بلاها، دعوت کرده است.
3. تفسير نادرست از امامت و رهبري و تصور اين که تشکيل حکومت در عصر غيبت، دخالت در قلمرو کار امام معصوم عليه السلام است.
در اين مقال، با بهره گيري از گفتار بزرگان و با استناد به منابع روايي، سيره معصومين عليه السلام و... به نقد و بررسي دلائل فوق خواهيم پرداخت.
(1). انديشه سياسي در اسلام معاصر حميد عنايت، ترجمه بهاء الدين خرمشاهي 290، خوارزمي. يادآوري: مخالفت شيخ فضل الله نوري،... را نبايد به حساب اعتقاد آنان به مشروع نبودن حکومت در دوره غيبت گذاشت، بلکه مخالفت آنان، جهت گيري داشته که در جاي خود آمده است.
(2). امام خميني، بارها و بارها تفکر اين گروه را مطرح کرده و به نقد آن پرداخته است. از جمله ر. ک: صحيفه نور، مجموعه رهنمودهاي امام خميني، ج، 2: 196 - 196، وزارت ارشاد.
(3). فقه سياسي عميد زنجاني، ج 2: 189 - 196، اميرکبير؛ دادگستر جهان، ابراهيم اميني: 271 - 300 شفق، قم؛ در اسات في ولاية الفقيه، حسينعلي منتظري، ج 1: 205 - 254.
