موسسه صراط مبین

مشخصه‌ها و مؤلفه‌های انسجام مذهبی کدم‌اند و مهم‌ترین مشخصه کدام است؟
به نظر می‌رسد منظور از انسجام مذهبی، انسجام میان شیعیان به‌عنوان اکثریت و اهل سنت به‌عنوان اقلیت نسبی کشور است. از دید جامعه شناسان توافق نسبی اقوام ساکن در یک جامعه، مشروط بر مؤلفه‌های فرهنگی اجتماعی، توافق در مجموعه‌ای از باورها، ارزش‌ها، آرمان‌ها، نگرش‌ها،‌ قواعد رفتاری و منافع و نیازهای مشترک می‌باشد. بدیهی است که وجود این مشترکات باید مورد التفات و خودآگاهی جمعی واقع شود و افراد به اقتضای کنش‌ها و تعاملات همسو خود را سامان دهند. وجود رهبر یا رهبران کاریزمای دارای وجهه و اعتبار ملی و فرا فرقه‌ای نیز در این خصوص نقش محوری و تعیین‌کننده دارد و گاه تجمع برگرد یک رهبر فرهیخته، خود زمینه‌ساز حصول برخی مشترکات خواهد شد. در شرایطی نیز وجود دشمن مشترک و تهدید کیان جمعی از سوی دیگری، به شکل بالقوه می‌تواند عامل انسجام درونی هرچند به‌صورت موقت باشد. درواقع انسجام اجتماعی، امری برساختی است، زیرا به‌ندرت می‌توان در میان آحاد مختلف یک جامعه، اشتراک کامل در همه امور فوق را ایجاد نمود. از طرفی انسجام بر پایه امور مشترک را گاه به انسجام اعتقادی یا انسجام اخلاقی تعبیر می‌کنند که ممکن است به دلیل برخی موانع به یک انسجام اجتماعی سامان‌یافته تبدیل نشود.
وضعیت انسجام مذهبی در کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
طبق شواهد عینی ضریب این انسجام در میان شیعیان، به دلیل اشتراک اعتقادی بالا رضایت‌بخش می‌باشد. هرچند برخی جریانات ناهمسو عمدتاً در قالب هیئت‌های مذهبی که معمولاً سیاست‌های نظام اسلامی و مرام رهبری را در خصوص وحدت یا اتحاد با اهل سنت در داخل و جهان اسلام برنمی‌تابند، همواره سعی دارند با مناقشه در مبانی نظری این استراتژی و ابراز مخالفت، صف خود را از اکثریت جدا کرده یا سایرین را با خود همراه کنند ولیکن هوشیاری رهبری معظم انقلاب اسلامی،‌ همراهی قاطبه روحانیون با آرمان‌های استراتژیک نظام در این خصوص، متابعت اکثریت تریبون داران مذهبی اعم از خطبا، مداحان، وعاظ و تعزیه‌داران، همسویی عملی نهادها و سازمان‌های فرهنگی کشور و هوشمندی و بصیرت عمومی جامعه تاکنون مانع بروز شکاف جدی در صفوف شیعیان شده است. مضاف بر این‌که اگرچه اهل سنت همواره بر ارتقای موقعیت فعلی، مشارکت در ساختار حاکمیت، کسب برخی امتیازات منطقه‌ای و آزادی بیشتر در تأمین برخی منویات سیاسی- مذهبی خود اصرار و تأکیددارند ولی عمدتاً به دلیل مکانیسم‌های کنترل فرهنگی، باورمندی قاطبه ایشان به مواضع فرا فرقه‌ای نظام جمهوری اسلامی، مشارکت فعال نظام در فرایند سازندگی و تخصیص امکانات و خدمات به مناطق آن‌ها، وضعیت خوبی نسبت به انسجام در کشور برخوردار هستند.
عوامل اختلال در انسجام و موانع شکل‌گیری انسجام مذهبی در کشور چیست؟ و مهم‌ترین عامل و مانع کدام است؟
باید دانست که دامن زدن برخی جریانات مذهبی به اختلافات ریشه‌دار تاریخی اعم از کلامی، فقهی و عملکردی، در کنار بی‌احتیاطی برخی تریبون داران از عوامل مهم اختلال در انسجام مذهبی می‌باشد. هرچند دراین‌بین نباید از ضعف ایفای نقش صداوسیما به‌مثابه یک رسانه ملی غافل شد. مضاف بر این‌که نقش توطئه‌های رنگارنگ دشمنان و ارتباط اهل سنت با هم‌کیشان خود در مناطق مرزی یا کشورهای هم‌جوار که منجر به تقویت احساس ناخرسندی از اجرای برخی سیاست‌های نظام و احساس محرومیت بیشتر در مقایسه با مناطق شیعه‌نشین و احساس تبعیض در مقایسه با موقعیت و امتیازات شیعیان شده است، غیرقابل‌انکار است. شایان‌ذکر است ضعف ارتباط و تعامل در سطوح علما و نخبگان فریقین، تفسیرها و قرائت‌های ناصواب از آرمان محوری وحدت، مناقشه در چرایی و ضرورت وحدت، مناقشه در فایده‌مندی و نتیجه‌بخشی وحدت برفرض تحقق، فقدان استراتژی مشخص در چگونگی تحقق وحدت و عوام‌زدگی برخی عالمان یا ترس آن‌ها از توده‌های عوام ازجمله عوامل دیگری است که تأثیر بسزایی در اختلال انسجام مذهبی داشته است. درنهایت فقدان سازوکارهای لازم برای کنترل و تعدیل دسیسه‌ها و توطئه‌های بداندیشان به همراه جریاناتی که از اختلاف و تقابل فریقین منتفع‌اند نیز به‌عنوان دیگر عوامل دخیل در این مسئله قابل‌توجه می‌باشند.
نقش افراط‌گرایی (اعم از شیعه و سنی) در تخریب روند انسجام مذهبی چیست؟
به‌طورکلی افراط‌گرایی نقش بسیار گسترده، کارآمد و مؤثری را در این مسئله ایفا می‌کند؛ زیرا این گروه‌ها همواره به‌ویژه در شرایط بحرانی، ظرفیت نسبتاً بالایی برای تضعیف بنیادها و زیرساخت‌های مشترک، مناقشه در دواعی و انگیزه‌های وحدت‌آفرین و اقدامات عملی برای متشنج کردن فضا دارند. البته نباید از نقش سوژه‌ها و بهانه‌های تاریخی فراوانی که در میان هر دو فرقه در جهت دامن زدن به اختلافات و روی‌گردانی از آرمان و شعار وحدت وجود دارند، غافل شد. شایان‌ذکر است دسترسی سهل این جریانات به رسانه‌های جمعی همچون اینترنت و ماهواره و امکان‌یابی طرح منازعات مدرسی در قالب ژورنالیسم رسانه‌ای، ایشان را در تحقق اهدافشان یاری می‌رساند. هرچند دراین‌بین نفوذ عمیق و تحرک گسترده دشمن با در اختیار گذاشتن امکانات مالی و اطلاعاتی، استعداد بالا برای همراهی و همنوایی کورکورانه با طرح‌ها و تاکتیک‌های دشمن و همنوایی دست‌کم موضعی برخی از توده‌های عامی تحت تأثیر شعارهای اغفال‌کننده آن‌ها غیرقابل‌انکار می‌باشد. البته نباید فراموش کرد که قداست بخشی به مبارزه قهرآمیز با اهل سنت در هر سطح ممکن و در اختیار داشتن تریبون‌های مختلف برای تبلیغ منویات خود، قدرت ایشان را در اخلالگری و تشدید تنش‌ها بیش‌ازپیش فزونی می‌بخشد.
رابطه میان انسجام مذهبی و امنیت ملی در کدام عرصه‌ها است و عدم یا ضعف در انسجام مذهبی چه تأثیری بر امنیت ملی می‌گذارد؟
 انسجام درون‌گروهی و میان گروهی در میان گروه‌های مذهبی فعال یک کشور، یکی از شاخص‌های امنیت ملی آن کشور و در مقابل، فقدان انسجام با توجه به میزان و گستره آن ازجمله عوامل تضعیف‌کننده ضریب امنیت ملی می‌باشد. باید توجه داشت که امنیت، مؤلفه‌های متعددی ازجمله فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، ارتباطی، بهداشتی، زیست‌محیطی و سایبری در سطوح فردی، امنیت روانی، جانی، مالی، حیثیتی، شغلی دارا می‌باشد. از سوی دیگر،‌ ضعف یا فقدان انسجام مذهبی فرایندهای کلان همبستگی اجتماعی را دستخوش اختلال ساخته و هزینه‌های زیادی را بر جامعه تحمیل می‌کند. لذا بدیهی است برقراری امنیت در شرایط فقدان یا ضعف انسجام مذهبی تنها با توسل به قوای قهریه ممکن خواهد بود که اجرای این سیاست، پرهزینه و عملاً ناکارآمد است؛ زیرا علاوه بر این‌که طبق تجربه، اختلافات و تنش‌های فرهنگی با ماهیت نرم را نمی‌توان با توسل به اهرم‌های سخت برای همیشه و به‌صورت قطعی رفع‌ورجوع نمود، بلکه وجود تنش‌های مذهبی، جامعه را به انشقاق داخلی، هرز دادن امکانات، افزایش هزینه‌های برقراری نظم و امنیت، کاهش انگیزه برای سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی و درنتیجه کند شدن روند توسعه ملی سوق خواهد داد؛ بنابراین بر اساس توصیه کارشناسان امنیتی، باید با غیرفعال نگه‌داشتن گسل‌های به‌ظاهر خاموش اختلافات مذهبی، مانع از امکان بروز انفجار و اشتعال این آتشفشان ها شد.
با ذکر عوامل مهم تقویت انسجام مذهبی لطفاً راهبردها و راهکارهای تحقق انسجام مذهبی در کشور را (با تأکید بر راهبردهای دینی و فرهنگی) بیان کنید؟
به‌طورقطع انجام برخی اقدامات اساسی می‌تواند در تقویت زمینه‌های انسجام مذهبی در کشور یا در جهان اسلام مؤثر باشد. در این خصوص به نظر می‌رسد، ایجاد بستر مناسب در جهت گفت‌وگوی علمی عالمان و دین‌پژوهان در خصوص مواضع کلامی و فقهی مورد اختلاف در کنار اهتمام هوشمندانه به بهره‌گیری از مشترکات اعتقادی و عملی و تأکید بر حب پیامبر اکرم (ص) و اهل‌بیت (ع) به‌عنوان محور وحدت مسلمین ازجمله راهکارهای مهم در این زمینه باشد. راهکار بعدی تقویت ارتباطات بیرونی کشور با جهان اهل سنت از طریق استمرار مشارکت در خدمات‌رسانی به کشورهای سنی مذهب می‌باشد. مسئله بعدی تلاش در جهت ایجاد برخی اتحادیه‌ها در میان کشورهای اسلامی است. بهره‌برداری مناسب از برخی ظرفیت‌های تمهیدی ازجمله هفته وحدت، کنگره سالانه حج و اخیراً راه‌پیمایی جهانی اربعین در جهت تقویت پایه‌های انسجام مذهبی در جهان اسلام، راهکار دیگر می‌باشد. مضاف بر این‌که مسئولان نظام باید در جهت تقویت روح و هویت ملی مذهبی در داخل کشور، فراسوی فرقه‌گرایی اهتمام ویژه داشته باشند. از طرفی دولت باید با مشارکت دادن بیشتر اهل سنت در عرصه‌های مدیریتی به‌ویژه در مناطق با اکثریت سنی و اعطای امکانات و تسهیلات بیشتر به مناطق اسکان آن‌ها، در گسترش این انسجام تلاش بیشتری بکند. راهکار بعدی برگزاری نشست‌های بین‌المللی به مناسبت‌های مختلف برای آشنایی بیشتر و تبادل اطلاعات می‌باشد. مسئله موردتوجه دیگر، بسترسازی و ترغیب طلاب علوم دینی به تحصیل در حوزه‌های علمیه سایر مذاهب و تبادل دانشجو و استاد با سایر کشورهای اسلامی است. از طرفی اطلاع‌رسانی و افشای توطئه‌های پشت پرده دشمنان و برخورد قاطع با وسوسه گران و اختلاف انگیزان توسط نیروهای امنیتی کشور، می‌تواند نقش بسزایی در تقویت این مسئله داشته باشد. درنهایت مراقبت کامل نهادها و سازمان‌های دولتی از اقدامات ناخودآگاه تفرقه‌افکنانه راهکار دیگری است که باید نسبت به آن مسئولان دولتی توجه خاص داشته باشند.
با در نظر گرفتن روند فعلی آینده انسجام مذهبی در کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
 وضعیت انسجام مذهبی در آینده کشور، به عوامل و متغیرهای محلی، ملی، منطقه‌ای و جهانی مختلفی بستگی دارد. آنچه مسلم است، در بین فریقین به شکل بالقوه و به‌رغم برخی اشتراکات ملی و مذهبی، استعداد و محمل‌هایی برای تنش‌زایی و خصومت ورزی وجود دارد. مضاف بر این‌که اهل سنت به دلیل موقعیت خاصی که در کشور دارند و به‌ویژه به دلیل اقدامات هدفمند و برنامه‌ریزی‌شده دشمنان، استعداد بالایی برای تبدیل‌شدن به اپوزیسیون مخالف دارند؛ بنابراین انتظار این است که کارگزاران نظام جمهوری اسلامی به‌ویژه رهبری معظم، رهبران مذهبی فریقین، مصلحان اجتماعی و همه روشنفکران، فرهیختگان، نویسندگان، هنرمندان و ارباب رسانه، همه سعی خود را در جهت مهار این التهابات، خنثی‌سازی توطئه‌ها و هدایت همه ظرفیت‌ها و قابلیت‌ها در مسیر سازندگی کشور به کاربندند. گرچه کشور ما از این حیث به دلیل سطح بالای هوشیاری مردم و رهبران جامعه، دارای وضعیتی منحصربه‌فرد و بی‌بدیلی در جهان اسلام و بلکه در جامعه بین‌الملل می‌باشد که عملاً مانع بروز هر نوع بحران و اختلال نظام خواهد بود ولیکن نباید از توطئه‌های خائنانه خنّاسان و بدخواهان این سرزمین اهورایی غافل ماند.
راهکارها:
1.شایسته است مسئولان دینی و حوزوی با ایجاد بستر مناسب در جهت تبادل‌نظر علمی عالمان و دین‌پژوهان در خصوص مواضع کلامی و فقهی مورد اختلاف فرقین، اهتمام هوشمندانه‌ای در راستای بهره‌گیری از مشترکات اعتقادی و عملی به‌عنوان محور وحدت مسلمین داشته باشند.
2.حاکمیت از طریق استمرار مشارکت در خدمات‌رسانی به کشورهای سنی مذهب، زمینه تقویت ارتباطات بیرونی کشور با جهان اهل سنت را مهیا سازد.
3.مسئولان روابط بین‌الملل در جهت ایجاد برخی اتحادیه‌ها در میان کشورهای اسلامی تلاش کنند.
4.مسئولان سازمان حج و زیارت از برخی ظرفیت‌های تمهیدی ازجمله هفته وحدت، کنگره سالانه حج و راه‌پیمایی جهانی اربعین در جهت تقویت پایه‌های انسجام مذهبی در جهان اسلام بهره‌برداری مناسب بکنند.
5.مسئولان نظام در جهت تقویت روح و هویت ملی مذهبی در داخل کشور، فراسوی فرقه‌گرایی اهتمام ویژه داشته باشند.
6. دولت با مشارکت دادن بیشتر اهل سنت در عرصه‌های مدیریتی به‌ویژه در مناطق با اکثریت سنی، از طریق اعطای امکانات و تسهیلات بیشتر به مناطق اسکان آن‌ها در گسترش این انسجام تلاش بیشتری بکند.
7. شایسته است مسئولان علمی و فرهنگی کشور، با برگزاری نشست‌های بین‌المللی به مناسبت‌های مختلف، در راستای آشنایی بیشتر و تبادل اطلاعات بین فرقین همت گمارند.
8. شایسته است مسئولان حوزه‌های علمیه با بسترسازی مناسب، طلاب علوم دینی را به تحصیل در حوزه‌های علمیه سایر مذاهب ترغیب نمایند.
9.مسئولان وزارت علوم، تبادل دانشجو و استاد با سایر کشورهای اسلامی داشته باشند.
10.مراکز اطلاعاتی و امنیتی کشور بااطلاع رسانی و افشای توطئه‌های پشت پرده دشمنان، به برخورد قاطع با وسوسه گران و اختلاف انگیزان بپردازند.
11.نهادها و سازمان‌های دولتی نسبت به مراقبت از اقدامات ناخودآگاه تفرقه‌افکنانه در داخل این سازمان‌ها توجه خاص داشته باشند.
12.کارگزاران نظام و رهبران مذهبی فریقین تمام سعی خود را در جهت مهار التهابات، خنثی‌سازی توطئه‌ها و هدایت همه ظرفیت‌ها و قابلیت‌ها در مسیر سازندگی کشور به کاربندند.
13.صداوسیما به‌مثابه یک رسانه ملی، با برنامه‌ریزی متقن در ارائه برنامه‌های کاربردی، مانع از افزایش انشقاق مذهبی در جامعه بشود.
14.دولت با افزایش تسهیلات و امکانات در مناطق سنی نشین، مانع از تقویت احساس ناخرسندی، احساس محرومیت و احساس تبعیض در مقایسه با موقعیت و امتیازات شیعیان بشود.