مشخصه‌ها و مؤلفه‌های انسجام مذهبی چیست و مهم‌ترین مشخصه ازنظر جنابعالی کدام است؟
واژه انسجام در مقابل واگرایی و به معنای همبستگی، همراهی، هم‌آهنگی، وفاق و وحدت است و انسجام مذهبی به معنای همگرایی پیروان مذاهب مختلف، در عین وجود اختلافات مذهبی می‌باشد؛ زیرا به‌طورقطع حذف اختلاف و تنوع فکری و مذهبی، ممکن و مطلوب نیست ولیکن یافتن راهبردهای نظری و عملی برای مدیریت صحیح پدیده تعدد باورهای مذهبی و جلوگیری از آسیب‌ها و پیامدهای زیان‌بار واگرایی مذهبی امری پسندیده می‌باشد؛ بنابراین پذیرش و به رسمیت شناختن اختلاف و تنوع افکار، مهم‌ترین گام و مبنای اندیشه وحدت به شمار می‌آید. شایان‌ذکر است وحدت بر دو قسم همگرایی ایدئولوژیک یا وحدت آرمانی و همگرایی استراتژیک یا وحدت عملی می‌باشد که وحدت ایدئولوژیک در سطح مذاهب اسلامی، مطابق سیره علوی نیست. بلکه مطلوب نظر آن وحدت استراتژیکی است که نوعی همبستگی بر اساس اصول اسلامی در برابر دشمن مشترک جهان اسلام که منابع و ذخایر کشورهای اسلامی را هدف قرار داده‌اند، می‌باشد. به‌بیان‌دیگر مبنا و ملاک انسجام مذهبی و همگرایی، اصل توحید و تبعیت از دستورات قرآن و سنت پیامبر (ص) به‌عنوان مهم‌ترین اصول مشترک جهان اسلام است که در سایه ترکیب مؤلفه‌های مذکور که مبین وجود مبانی نظری و اعتقادی وحدت اسلامی و تکثر مذهبی جهان اسلام است، می‌توان وحدتی را پی‌ریزی نمود که تجلی اخوت و رحمت اسلامی در رفتار جمعی جوامع و ملل اسلامی، در سطوح مختلف منطقه‌ای وزندگی اجتماعی مسلمانان باشد؛ بنابراین شاخصه‌های انسجام مذهبی، تمسک به باورهای مشترک دینی، بیداری اسلامی و سیاسی مردم و نخبگان نسبت به نقشه شوم استعمار و استکبار و مبارزه با جهل، افراط و تفریط‌گرایی است.
وضعیت انسجام مذهبی را در کشور چطور ارزیابی می‌کنید؟
امروز وضعیت انسجام مذهبی و همگرایی در کشور به برکت وجود اندیشه حضرت امام (ره) و مقام معظم رهبری در این زمینه ستودنی است. امام (ره) برخلاف بسیاری از نظریه‌پردازان و فارغ از افراط‌وتفریط‌ها، معتقد به فقه سنتی پویا بودند و در میدان عمل در مقابل کسانی که به عمل‌گرایی صرف و یا آرمان‌گرایی صرف تمایل داشتند باور ایشان، آرمان‌گرای عمل‌گرا بود. از طرفی در بحث گرایش‌های دینی، اگر برخی عرفانی بوده و دغدغه‌شان باطن دین بود وعده‌ای دیگر به فقه و ظواهر و اخبار عنایت داشتند، امام راحل فقیه عارف بودند. همچنین در سیاست و حکومت در برابر کسانی که فقط بر جمهوریت و یا فقط بر اسلامیت اصرار داشتند، تأکید امام (ره) جمهوری اسلامی بود و درنهایت پیرامون موضوع وحدت اسلامی و انسجام مذهبی، حضرت امام (ره) در مقابل شخصیت‌هایی که از جهان اسلام که در جهت وحدت، پیشنهاد عدول از اصول تشیّع را می‌دادند وعده‌ای که به بهانه دفاع از ولایت به اختلافات دامن می‌زدند، ضمن دفاع از ولایت، منادی وحدت و همگرایی شیعه و سنی و انسجام مذهبی بودند. لذا کسانی که امروز تفکر و اندیشه حضرت امام (ره) را نقشه راه خود می‌دانند نیز باید تفکر ایشان را در زمینه وحدت، همگرایی و انسجام مذهبی باجان و دل پذیرا بوده و آن را حفظ کنند؛ چراکه این، میراث ماندگار امام است. شایان‌ذکر است که مقام معظم رهبری در این خصوص می‌فرمایند: منظور ما از وحدت، هماهنگی، یکنوایی و هم‌صدایی است تا برادران دیگر در مقابل هم قرار نگیرند و لوله‌های تفنگ از دشمن به دوست منصرف نشود.
پس اگر این همگرایی مذهبی و این انسجام و وحدت و تعامل در بین مذاهب مختلف، بر اساس نظریات گران‌قدر امامین انقلاب دنبال شود، هیچ‌گونه مشکلی در کشور وجود نخواهد داشت.
عوامل اختلال در انسجام و موانع شکل‌گیری انسجام مذهبی در کشور چیست؟ و مهم‌ترین عوامل و موانع کدام است؟
مبانی و محورهای انسجام مذهبی، اسلام، قرآن و سنت پیامبر (ص) می‌باشد اما عوامل و موانعی در اختلال انسجام و شکل‌گیری این موضوع دخیل می‌باشند که مهم‌ترین آن‌ها بی‌توجهی به مبانی و محورهای انسجام می‌باشد. به‌طور مثال درآیات زیادی از قرآن کریم امر به اتحاد و همدلی شده است که از آن جمله می‌توان به آیاتی همچون «وَ اعْتَصِمُوا به حبل اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا» یا «وَ لا تَکُونُوا کَالَّذینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا» و یا «وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِیحُکمْ» اشاره نمود.
مضاف بر این‌که در سنت پیامبر (ص) نیز به‌شدت به انسجام اسلامی و حفظ وحدت امت اسلامی اهمیت داده می‌شد به‌طوری‌که از مهم‌ترین کارهایی که ایشان بعد از هجرت انجام دادند، بستن پیمان برادری بین مهاجرین و انصار بود و البته با مراجعه به سیره ائمه اطهار (ع) می‌توان نمونه‌های بی‌شماری را در سیره ایشان مشاهده نمود. ابن ابی الحدید معتزلی از امیرالمؤمنین (ع) نقل می‌کند که فرمودند: «به خدا سوگند، اگر بیم وقوع تفرقه میان مسلمانان و بازگشت کفر و تباهی دین نبود، رفتار ما با آنان طور دیگری بود» لذا امیرالمؤمنین (ع) صبر کردند تا افتراق بین مسلمین ایجاد نشود. هرچند مهم‌ترین عامل افتراق انسجام مذهبی بی‌توجهی به مبانی و محورهای انسجام یعنی قرآن و سیره و سنت می‌باشد ولی دراین‌بین نباید از تأثیر عوامل دیگر چون تعصب، جدال بی مبنا، دشنام و تحقیر دیگر مذاهب و مقدسات آن‌ها و فتوای کفر و شرک به‌عنوان موانع تضعیف انسجام مذهبی و وحدت اسلامی غافل شد.
نقش افراط‌گرایی (اعم از شیعه و سنی) در تخریب روند انسجام مذهبی چیست؟
افراطی‌گری قطعاً نقش اساسی و کلیدی درروند تخریب انسجام مذهبی دارد. چراکه معیار و ملاک قرآن، سنت پیامبر (ص) و سیره عملی ائمه اطهار (ع) برمدار کنش و واکنش مسالمت‌آمیز با دیگر مذاهب بوده و خروج از این مدار از جانب هر شخص، مذموم و مردود و منجر به‌افراط و تفریط و اختلال در انسجام مذهبی خواهد شد. لذا باید در راستای تقویت اتحاد دینی، با تمسک به نقشه راه و چراغ مسیر که همان فکر و اراده امامین انقلاب است، در عین پایبندی بر اصول مذهبی خود، بر روی مشترکات مذاهب تأکید داشته و از تمرکز بر روی نقاط افتراق پرهیز گردد.
رابطه میان انسجام مذهبی و امنیت ملی در کدام عرصه‌ها است و عدم یا ضعف در انسجام مذهبی چه تأثیری بر امنیت ملی می‌گذارد؟
امنیت ملی هر کشور بر اساس چهارپایه و ستون اصلی اقتصاد، تسلیحات، سیاست و فرهنگ پایه‌ریزی شده است که این چهارستون ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند. به این معنا که اختلال و آسیب در یک ستون ممکن است ستون‌های دیگر را مختل کند و از سویی دیگر سلامت و صیانت از یک ستون در دیگر ستون‌ها تأثیر مثبت دارد. لذا پایداری و ثبات امنیت ملی کشور بر اساس انسجام، اتحاد و همگرایی بین این چهارستون می‌باشد. نکته حائز اهمیت این است که برخلاف کشورهای اروپایی و آمریکایی که ستون اصلی سقف امنیت ملی آن‌ها مادیات و اقتصاد است، در کشور ما به‌طور خاص و جهان اسلام به‌طور عام، ستون اصلی و کلیدی امنیت ملی، فرهنگ دینی و مذهبی می‌باشد که اختلال و آسیب آن به‌طورقطع بر امنیت کشور تأثیر مستقیم خواهد گذارد؛ بنابراین انسجام مذهبی و اتحاد اسلامی رابطه تنگاتنگ با امنیت ملی هر کشوری مخصوصاً کشورهای مسلمان و به‌طور خاص کشور ایران دارد.
با ذکر عوامل مهم تقویت انسجام مذهبی لطفاً راهبردها و راهکارهای تحقق انسجام مذهبی در کشور را (با تأکید بر راهبردهای دینی و فرهنگی) بیان کنید؟
در بحث انسجام مذهبی و همگرایی ضروری است که در راستای تحقق و تقویت اتحاد چند راهبرد و راهکار را عملیاتی نمود که در این خصوص اولین راهکار، بازگشت به اصول مشترک اسلامی یعنی، توجه عالمانه به مهم‌ترین اصول اعتقادی مشترک یعنی توحید، نبوّت، معاد و قرآن در بین مذاهب اسلامی می‌باشد. چراکه با حل این موضوع معنوی، اعتقادی و فرهنگی به‌طورقطع شرایط روحی و باورهای دینی و اعتقادی وحدت نیز نقش حساس خود را بازخواهند یافت. نکته بعدی توجه به نقشه استعمار برای نابودی استقلال سیاسی، فرهنگی و اقتصادی کشورهای اسلامی و تبدیل آن‌ها به حکومت‌های وابسته، استبدادی و فاقد مقبولیت مردمی از طریق اختلاف و تشتت می‌باشد. آگاهی‌دهی دینی، سیاسی و فرهنگی به مردم و تبیین و روشنگری نسبت به آثار و برکات انسجام مذهبی، وحدت و همدلی و بیان پیامدهای سیاسی - امنیتی اختلاف و تشتت مذهبی یکی دیگر از راهکارهای مطروحه در این زمینه می‌باشد. البته نباید از نقش مبارزه با جهل، افراط و تفریط‌گرایی توسط مردم و نخبگان جامعه در این حوزه نیز غافل شد. به‌عبارت‌دیگر با توجه ویژه به این چهار راهکار در کنار روابط برابری و برادری، مدارا، هم‌زیستی مسالمت‌آمیز، محبت، حسن خلق و احترام به دیگر مذاهب می‌توان از سوءظن در تمام بدنه کشور و جامعه علی‌الخصوص نخبگان، سیاسیون و کسانی که در مراکز تصمیم گیر و تصمیم‌ساز هستند، پرهیزکرده و درنتیجه به مقصود نهایی که همان انسجام مذهبی است دست‌یافت. مضاف بر این‌که مراکز علمی دانشگاهی و حوزوی نیز باید با مبنا قرار دادن اندیشه امامین انقلاب و تأکید بر اشتراکات و پرهیز از افتراق‌ها در این جهت حرکت بکنند.
با در نظر گرفتن روند فعلی آینده انسجام مذهبی در کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
باید توجه داشت که در ۴۱ سال گذشته علی‌رغم توطئه‌های شیاطین و استکباران داخل و خارج منطقه به‌واسطه دامن زدن به اختلافات مذهبی، به دلیل افق بلند و دید فرا بعدی معمار کبیر انقلاب در ارتباط با بحث اتحاد شیعه و سنّی و در ادامه نگاه تقریبی مقام معظم رهبری نسبت به سایر مذاهب و ادیان و اقلیت‌هایی که در کشور زندگی می‌کنند، نتوانسته‌اند به اهداف خود دست بیابند؛ بنابراین با عمل به منویات حضرت آقا و امام راحل که منبعث از مبانی نورانی اسلام، قرآن و عترت است و عمل به مبانی و محورهای انسجام مذهبی می‌توان امیدوار بود که با لطف خداوند در آینده نیز مشکلی پیش نخواهد آمد.
راهکارها:
1.شایسته است نهادهای حوزوی با روشنگری نخبگان و عموم جامعه، در خصوص اجتناب از تعصب و سب و تحقیر دیگر مذاهب و مقدسات ایشان، مانع از افتراق انسجام مذهبی گردند.
2.اندیشمندان دینی به‌واسطه تأسی بر قرآن و عترت به حرکت برمدار کنش و واکنش مسالمت‌آمیز و دور از افراط‌وتفریط با دیگر مذاهب بپردازند.
3.توجه عالمانه به مهم‌ترین اصول اعتقادی مشترک یعنی توحید، نبوّت، معاد و قرآن در بین مذاهب اسلامی ضروری است.
4.نهادهای حوزوی و دینی در راستای تبیین آثار و برکات انسجام مذهبی و وحدت و پیامدهای سیاسی - امنیتی تشتت مذهبی، آگاهی‌های دینی، سیاسی و فرهنگی مردم را افزایش دهند.
5.مبارزه با جهل، افراط و تفریط‌گرایی توسط مردم و نخبگان جامعه برای دوری از اختلاف و عدم تحقق انسجام مذهبی لازم است.
6.مراکز علمی دانشگاهی و حوزوی با مبنا قرار دادن اندیشه امامین انقلاب و تأکید بر اشتراکات و پرهیز از افتراق‌ها حرکت کنند.
7.مسئولان حوزوی در راستای تقویت اتحاد دینی، با تمسک به منویات مقام معظم رهبری، در عین پایبندی بر اصول مذهبی خود، بر روی مشترکات مذاهب تأکید داشته و از تمرکز بر روی نقاط افتراق پرهیز کنند.
