لطفا یک معرفی اجمالی از کتاب خود ارائه نمایید.
آنچه اين نگاشته در پي آن است، اثبات يک نظام اخلاقي مستنبط از آيات و روايات است که البته مورد تأیید عقل سلیم و فطرت پاک نیز باشد. به نظر میرسد آنچه به عنوان نظام اخلاقي اسلام در آثار عمدة اخلاقي ارائه شده است، در حقيقت نظام اخلاقي مسلمين بوده و نه نظام اخلاقي اسلام و بر اين اساس شاید بتوان اين نظامها را نظامهاي اخلاقي غير اسلامي به شمار آورد.
فیلسوفان و اندیشمندان مسلمان در عرصة اخلاق، بر اساس رویکردهای مختلف فلسفی، عرفانی و تلفیقی، نظریات و معیارهای متفاوتی را در باب فعل اخلاقی و ارزش اخلاقی ارائه دادهاند. هر یک از اين مکاتب اخلاقي، هر چند از نظر روش استناد و ارائة آموزههای اخلاقی کاملاً با یکدیگر اختلاف دارند اما در يک نقطه مشترک هستند و آن بهرهگيري از مباني غير ديني در نظامسازي اخلاقي است که البته اين به معناي غيرديني بودن شاکله و کليّت اين نظام ها نيست، بلکه حاکي از استنتاج مباني آنها از منابع غير ديني است.
با بررسي آثار اخلاقي حکيمان و انديشمندان اسلامي از زمان فارابي تا کنون، درمييابيم که در بيشتر آنها آنچه به عنوان اخلاق اسلامي مطرح بوده، بهرهگيري آنان از مباني اخلاق يوناني، عرفاني و يا تلفيقي از آن دو است، به عنوان نمونهاي گسترده از نظامساي غير ديني، بايد به اين سير تاريخي در اخلاق مسلمين اشاره نمود که پس از ترجمة کتاب «اخلاق نيکوماخوس» ارسطو به زبان عربي، اکثر انديشمندان اسلامي آن را سرمشق خود قرار دادند و به تأليف اثر در آن سبک و سياق پرداختند و در آن آثار، ملاکهاي ارسطو در باب «فضيلت» و در نهايت «کمال انسان» را به عينه اخذ نموده، رنگ و لعاب ديني به آن دادند، در حالي که اخلاق اسلامي و مباني آن، با مباني اخلاق يوناني و عرفاني تفاوتهاي آشکاري دارد.
در نظريه اخلاقي اسلام، ملاک فضيلت و برتري فعل اخلاقي «قرب الهي» است و قرب الي الله نهايت درجة تکاملي انسان است که به وسيله نوع ارتباط معرفتي و درک عميق رابطة وجودي با خداوند حاصل ميشود، بنابراين فضيلت و رذيلت نيز در نظام اخلاق اسلامي، نزديک شدن و دوري از «قرب» خداونداست، نه عدم رعايت حدّ اعتدال و افتادن در دو طرف افراط و تفريط، چنان که صاحبان کتب اخلاقي مهمي چون «معراجالسعادة» اين مبنا را در معرفي فضيلت و رذيلت اخلاقي ارائه دادهاند.
از اين رو، با هر رویکردی در اخلاق اسلامی، وصول به قرب الی الله و نزدیکی به کمال مطلق غایت حرکت انسان و مصداق سعادت است. سعادتمندترین انسان از دیدگاه عقل و نقل و شهود کسی است که بیشترین درجه از قرب الی الله را به دست آورد و بدبختترین انسان کسی است که بیشترین دوری را از این مقام دارد. اما نقطه اختلاف نظامهاي اخلاق مسلمين، در راههای وصول به اين سعادت است.
کتاب حاضر به حل چه موضوعات و دغدغه هایی در جامعه کمک می کند؟
یکی از مهمترین دغدغه های انسان معاصر و به خصوص در جامعه اسلامی- ایرانی ما، مساله پرداختن به مساله اخلاق است. از سوی دیگر آنچه به عنوان اخلاق اسلامی در مدارس علمیه و یا دانشگاه ها تدریس می شود، عمدتا شاکله اسلامی و مبانی دینی ندارد و به فرمایش مقام معظم رهبری نیاز به بومی سازی در قالب جنبش نرم افزاری دارد. به نظر می رسد، بر اساس آنچه در کتب اخلاقی عمدتا بیان می شود، معیار فضیلت اخلاقی در اسلام میانه روی و یا اعتدال است و با این رویکرد هر امری از اعتدال خارج گردد، خود مصداق یک رذیله اخلاقی خواهد بود، با این نگاه نه تنها در سیره و سلوک معصومین، بلکه در رخدادهای فعلی جامعه، بسیاری از عملکردهای مورد تائید نظام و رهبری، می تواند از مصادیق رذایل اخلاقی باشد، به طور مثال جهاد مدافعان حرم و یا استفاده حداکثری از نیروها کارآمد و غیره که همگی مساله خروج از اعتدال و افراط گرایی را در دفاع از مقدسات و غیره را در ذهن تداعی می نماید، اصلاح الگوی صحیح فعل اخلاقی، البته با توجه به حسن و قبح ذاتی اعمال، می تواند راهکار بسیار مناسبی برای مقابله با بسیاری از شبهات و اصلاح الگوی سبک زندگی اسلامی باشد، به این صورت که اگر مسلمان ایرانی، ملاک فضیلت اخلاقی را قرب به خداوند بداند، همواره بر این مبنا، سعی دارد تا به دور از اندازه گیری بایدها و نبایدها و یا توانمندی ها، بالاترین تلاش را در راه رسیدن به رضای خدا و در عین حال دستیابی به جامعه ای فضیلت محور داشته باشد.
راه کار عملی شما برای اثر بخشی و تاثیرگذاری این موضوع در حل مسائل جامعه چیست؟
به نظر می رسد مهمترین راه کار عملی برای بسط نظام صحیح اخلاقی در جامعه، پرورش نیروهای متخصص، اثرگذار و کارآمد جامعه در حوزههای مختلف علمی و در جایگاه های مختلف اجتماعی است. همواره نسل پیشروی جامعه، بهترین الگوی عملی فراگیری بایسته های دینی، اخلاقی، فرهنگی و ... جامعه هستند. از این رو پیشنهاد این است که به شکل جدی تری به مباحث اخلاقی، به خصوص اخلاق کاربردی با رویکرد اسلامی در تمام سطوح و رشته های علمی و حتی مهارتی کشور پرداخته شود.
پیش بینی شما از میزان نیاز جامعه در آینده (به ویژه حوزه پژوهش) به موضوع مورد نظر چیست؟
در ضرورت پرداختن به مباحث اخلاق که در جامعة علمي امروز بسيار بدان توجه شده است بايد خاطر نشان نمود که برخي بر اين اعتقاد هستند که امروزه غايات اخلاقي حتي در احکام نيز فراموش شده و همين غفلت سبب شده است تا طريقيت احکام نادیده گرفته شده و پرداختن به آن هدف قرار گرفته باشد، برخي ديگر بر اين باورند که اساساً تحقق ارزشهاي اخلاقي، غايت احکام فقهي است و بدين قرار، احکام فقهي طريقيت دارند و نه موضوعيت ، پس فقه مقدمة اخلاق است.
از عمدهترين دلايل ضرورت پرداختن به مسائل اخلاقی با توجه به نیاز جامعه به موارد زیر می توان اشاره کرد:
1- بخش عظيمي از آموزههاي ديني به حوزة اخلاق اختصاص دارد. تعاليم اخلاقي اسلام، هر چند هرکدام به تنهايي و جداگانه حاوي نکات ارزشمند و هدايتگريهاي مفيد است ولي فهم عميق اين تعاليم در ساية ديدن ارتباط آنها با يکديگر و ادراک نسبت ميان آنها حاصل ميآيد؛ چرا که آموزههاي ديني مجموعهاي مترابط، منسجم و هدفمند است و فهم عميق در مورد يک عضو از اين مجموعه در گرو يافتن آن مجموع رابطههاست.
2- پذيرش جامعيت و خاتميت اسلام به معناي پاسخگو دانستن آن در برابر همة نيازهايي است که در عصر حاضر و زماني فرا روي آن قرار گرفته و يا ميگيرد. اگر اسلام در آغاز با جامعهاي مواجه بود که پاسخ به نيازهاي فکري آن با استدلالهاي ساده و ارجاع به درکهاي فطري ميسر بود؛ و اگر در دورههاي بعد با رشد فکري جامعه و با طرح پرسشها شبهات از داخل و خارج، نياز به آموزشهاي عميقتر و استدلالهاي پيچيدهتر احساس شده و اولياي دين با شکافتن لايههاي ظاهري علم دين و ارائة آموزشهاي عميق، به اين نياز پاسخ داده و اذهان تشنه را سيراب کردند، ولي در عصر حاضر پيچيدگيهاي زندگي انساني، صرفا با ارائة مکتبها و نظامهاي فردي و اجتماعي پاسخ ميگيرد و دين بايد در برابر ساير مکاتب و نظامها به طرح نظامهاي فردي و اجتماعي خويش بپردازد.
3- مکارم اخلاقي اسلام و جلوههاي صاحبان اين مکارم، از جذابيت بسياري براي دعوت مشتاقان معنويت به درگاه دين برخوردار است، ولي اين جذابيت براي حرکت و سلوک کافي نيست. سلوک اخلاقي مستلزم طرحي جامع است، طرحي که راه را از ابتدا تا به نهايت نشان ميدهد و مراحل، ابزارها، موانع، آفات، علائم و هر آنچه در اين مسير بدان نيازمند است، مشخص کند. طرحی که از آن تعبير به «نظام اخلاقي اسلام» ميشود.
4- بحث از اخلاق کاربردي و اخلاق حرفهاي با زير مجموعههاي آن که تقريبا همة حيطههاي سياسي، اقتصادي، فرهنگي و زيستي انسان معاصر را تحت نکتهسنجي و موشکافيهاي دقيق اخلاقي قرار داده است و از حوزههاي مورد توجه و پرچالش مباحث امروز اخلاق است و تدوين منشورهاي اخلاقي براي اصناف و حرف و سازمانها و تدارک سند اخلاقي براي گروههاي مختلف، يکي از محورها و اولويتهاي مورد توجه برنامه ريزان و مديران آنهاست. مواجهة صحيح با اين عرصه نيازمند اطلاع کامل از آموزههاي بنيادين اخلاق اسلامي است، از اين رو بايد به بحث از نظام اخلاقي اسلام بپردازيم تا جهتگيري کلي برنامهريزان عرصههاي مختلف بر اساس اين مباني صورت گيرد.
5- همة رهبران حکومتهاي الهي رشد اخلاقي انسانها را يکي از مهمترين و بزرگترين اهداف خود اعلام نمودهاند. اما برنامهريزي حکومت در اين حوزه نيازمند وجود تصويري نظاممند از اخلاق اسلامي است، تا بر پاية آن بتوان اقدامات لازم براي توسعه و تعميق اخلاق را سامان داد.
ترسيم ساختار انديشة ديني در هر عرصه ميتواند آن را به نظامي جوابگو مبدل سازد، نظامي که با تکيه برمباني، هدفها و طرحهاي دين در هر زمينه و با ترکيب آن با شرايط خاص فردي و اجتماعي، پاسخگوي هر سوال و پرسشي باشد.
ضرورت پرداختن به شاکلهاي کلي در تبيین مباني اخلاق اسلامي مستنتج از آيات و روايات از اين جهت نيز لازم مينمايد که متاسفانه عدم تعيين درست توقع از وحي، مشکلي است که بسياري از تحقيقات علوم ديني و وحياني را به بيراهه ميکشاند، وحي آن چه ما نداريم و نميتوانيم داشته باشيم به ما عرضه ميدارد، آنچه دين در قالب کلي منابع خود ارائه ميدهد کليات و قواعد و اصول است، آن هم در جنبههايي که ما بدان محتاجيم و در خلقت ما توان وصل به آن تعبيه نشده است. اگر ديگر موجودات با هدايتي دروني راه خويش را مييابند ما را به گونه اي خلق کردهاند که نيازمند به هدايت بيروني هستيم. اين به معناي پاسخگوئي دين به سوالاتي است که ما براي حرکت به دانستن پاسخ آن محتاجيم و ابزار لازم براي رسيدن به ٱن را در اختيار نداريم.
مصاحبه با نویسنده کتاب «نقد و بررسي نظامهاي مهم اخلاقي غيرديني»
عنوان کتاب: نقد و بررسي نظامهاي مهم اخلاقي غير ديني(فلسفي ـ عرفاني ـ تلفيقي) و ارائة نظام اخلاقي بر اساس آيات و روايات
نویسنده: سرکارخانم راضيه تبريزي زاده اصفهانی
رشته و مدرک تحصیلی: دکترای علوم قرآن و حدیث